چکیده

مسجد،نهادی اجتماعی و کهن در جامعه اسلامی است که از بدو تشکیل دارای کارکردها و فعالیت‌های حداکثری بوده و ضمن این‌که مکان برگزاری نماز جماعت به شمار می رفت، بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز در آن رسیدگی می‌شد.در روایات و متون اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای برای مسجد ترسیم شده است.کارکردهای مسجد، آن را به موازات خانواده و مسجد از نهادهای اجتماعی و از عوامل اجتماعی شدن قرار می‌دهد.

خانواده در این عصر گرچه هم‌چنان اهمیت خود را حفظ نموده است، اما در تیر رس تهاجمات  گوناگون قرار گرفته است. کم رنگ شدن بنیاد روابط جامعه و گسترش طلاق و گسست درونی خانواده از این مشکلات محسوب می‌شوند. این عوامل با ترویج سبک زندگی غربی  تشدید شده و بنیان خانواده را تهدید می‌کنند.

 این تحقیق در پی آن است که مهمترین کمکی که می‌توان به خانواده در این عصر نمود، تقویت و تعالی جایگاه آن از راه بهره بردن از نهاد دینی است که به دور از تشریفات قانونی و به صورت سنتی در جامعه حضور داشته و می‌تواند با پشتوانه تاریخی خود ضمن ایمن کردن خانواده، نقش آگاهی‌دهنده را به خوبی و با استفاده از ابزارهای خود ایفا کند.

کلید واژه

مسجد،کارکردهای مسجد،نهاد خانواده

مقدمه

در میان نهادهایی که به نوعی مورد نظر شارع قرار گرفته‌اند، مسجد از جایگاه مهم و ارزشمندی برخوردار است. بررسی اجمالی آیات و روایات و هم‌چنین سیره ائمه اطهار بر این مهم دلالت دارد که استفاده حداکثری از ظرفیت مساجد مورد نظر ایشان قرار گرفته است و در جهت نیل به این مهم، مسجد را به عنوان خاستگاه فعالیت‌های آموزشی خود قرار دادند.

از منظر تاریخی نیز در پی توجه شارع به مسئله مسجد، این مکان، نقش مهمی در ساخت شهری و اجتماعی شهرهای اسلامی ایفا کرده است تا آن‌جا که به همراه بازار، به عنوان شاکله اصلی یک شهر اسلامی قلمداد می‌شد.

اهمیت دینی و در پی آن اهمیت اجتماعی مسجد موجب گشت که به عنوان یک نهاد موثر به موازات نهادهایی چون خانواده و مدرسه قرار گرفته و در جامعه دینی نقش مهم جامعه‌پذیری – خصوصا جامعه پذیری دینی -  را ایفا کند.

نگاه حداکثری دین به مسجد که با شواهد متعدد تاریخی تایید می‌شود، بر این نکته تاکید می‌کند که می‌توان بر کارکردها و نقش ویژه مسجد به عنوان نهادی تربیت‌کننده و آگاهی‌دهنده تکیه کرد و برخلاف رویه امروز مساجد که بیشتر به حالت نمازخانه در آمده‌اند؛ می‌شود سابقه نه چندان دور تاریخی و جایگاه مهم آن را بازگرداند.

از جمله نقش‌هایی که مسجد به عنوان یک نهاد موثر در جامعه اسلامی ایفا می‌کند، نقش آگاهی‌دهنده و تربیت‌کننده خانواده به عنوان نخستین سلول در پیکره اجتماع است. این نقش زمانی مهم‌تر می‌گردد که تاکیدات شارع بر مسئله خانواده نیز مورد توجه قرار گیرد.

این مقاله در صدد است ضمن توجه به نقش محوری مسجد در جامعه، پاسخی برای پرسش‌های ذیل باشد:

مسجد چه اهمیتی نزد شارع دارد؟

کارکردهای مورد نظر برای مسجد چیست؟

آیا می‌توان مسجد را به عنوان یک نهاد اجتماعی محسوب کرد؟

سابقه تاریخی مسجد در ایفای نقش خود چیست؟

رابطه مسجد با خانواده چیست و مسجد در این عصر چه کمکی می تواند به خانواده بکند؟

 

بخش اول: مسجد:اهمیت،کارکرد

معانی لغوی و اصطلاحی مسجد

راغب اصفهانی، لغوی مشهور، مسجد را چنین تعریف کرده است: المسجد موضع الصلوه اعتبارا بالسجود(1).در زبان فارسی نیز به معنای جایگاه نماز و محل عبادت آمده است. این نام‌گذاری به این علت است که سجده، مهم‌ترین و شریف‌ترین ارکان نماز است و انسان در آن بیش از هر فعل دیگر به خداوند نزدیک می‌شود.

گرچه در اصطلاح عرفی، مسجد عبادت‌گاه خاص مسلمانان است، اما در قرآن کریم بر معابد اهل کتاب نیز مسجد اطلاق شده است: قال الذین غلبوا علی امرهم لنتخذن علیهم مسجدا(سوره کهف.آیه 21)

در اصطلاح شرعی، مسجد به مکان معین و موقوف برای نماز اطلاق شده است. هم‌چنان‌که صاحب کتاب شریف جواهر الکلام مسجد را این‌گونه معرفی کرده است: المراد بالمسجد المکان الموقوف علی کافه المسلمین للصلوه.

جایگاه مسجد در متون دینی

در آیات و روایات برای مساجد اهداف و ویژگی‌های چندی شمرده شده است که نشان از اهمیت این مکان در نزد شارع و هم‌چنین ائمه معصومین دارد.

خداوند متعال در آیه 18 سوره جن، مسجد را به خود منسوب کرده و آن را مورد توجه خاص ذات اقدس الهی معرفی می‌نماید((و ان المساجد لله فلا تدعو مع الله احدا)). از مجموع نظرات مفسرین چنین بر می‌آید که مراد از مساجد در این آیه، همان مکان‌هایی است که برای عبادت خداوند بنا شده است.

هم‌چنین آیه 108 سوره توبه، تقوا را اساس مسجد معرفی کرده و به پیامبر دستور می‌دهد که در مسجدی که برای زیان رساندن به مومنین و گسترش کفر بنا شده است عبادت نکند و در مسجدی به نماز بایستد که بر اساس تقوا و هدفی الهی بنا شده است((...لاتقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین))

خداوند در آیات 17 و 18 سوره توبه، آباد کردن ظاهری و باطنی مساجد را از منوط به ایمان به خدا و معاد و به پا داشتن نماز و اهدای زکات کرده است((ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی النار هم خلدون*انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و ایوم الآخر و اقام الصلوه و آتی الزکاه و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکون من المهتدین))

آیه 114 سوره بقره نیز بازداشتن مردم از مساجد و سعی در خرابی آنها را از ظالمانه‌ترین کارها معرفی می نماید:((و من اظلم ممن منع مساجدالله آن یذکر فیها اسمه و سعی فی خرابها...)) و از آن بالاتر در آیه 41 سوره حج، یکی از مهم‌ترین دلایل تشریع جهاد را پاسداری از حریم مساجد عنوان کرده است:((و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوی عزیز))

در روایات پیامبر اسلام و ائمه معصومین نیز جایگاه مهم و ارزشمندی برای مساجد ترسیم شده است.

از پیامبر اسلام منقول است که خداوند فرمود:((الا ان البیوتی فی الارض المساجد،تضیء لاهل السماء کما تضیء النجوم لاهل الارض))مساجد خانه‌های من در زمین‌اند و همان‌گونه برای اهل آسمان می‌درخشند که ستارگان برای اهل زمین.

هم‌چنین در روایت دیگر مساجد را جایگاه انبیا و بهترین مکان‌ها معرفی کرده است((المساجد مجالس الانبیاء)) و ((خیر البقاع المساجد))

در روایات دیگری نیز امر به ساخت مساجد،رفتن به آنها، حضور مستمر در مساجد و حتی نشستن در آنها، نظافت مساجد وخوشبو کردن آنها شده است.

در فقه اسلامی نیز جهت حفظ حرمت و قداست مساجد، احکامی ذیل عنوان (احکام مساجد)برای آنها وضع شده است و آداب و تکالیفی نسبت به مساجد برای مومنین، قرار داده شده است. طهارت،زینت کردن،دعا و نماز تحیت، منع از بردن شیء نجس به داخل آن،تحریم تزیین و تصویر آن و کراهت خرید و فروش و شعرخوانی و سخن گفتن به امور دنیایی و فریاد زدن از جمله این مستحبات و آداب مساجد می‌باشند.

مساجد در سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)

سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ضمن این‌که از منابع مهم فقه به شمار می‌رود، به علت جایگاه بلند مرتبه ایشان در الگو بودن همه‌جانبه برای امت، مهم و قابل استشهاد بوده و نشان از نوع نگرش آرمانی اسلام به این نهاد است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)در نخستین فرصتی که در راه دعوت به اسلام به دست آورد، به تاسیس مسجد پرداخت و پس از احداث از آن به عنوان پایگاه و کانون نشر افکار،عقاید و اصول اسلامی استفاده نمود. با کمی تدقیق در تاریخ سیره ایشان می‌توان نقش پررنگ مساجد را در بسیاری از امور هم‌چون تربیت دانشجویان، فرماندهی نظامی و جایگاه خاص سیاسی و فرهنگی ملاحظه کرد.

1. مسجد به مثابه دانشگاه

ابعاد آموزشی مسجد پس از جنبه عبادی، از مهم‌ترین جنبه‌های آن به شمار می‌رفت. علاوه بر جلسات سخنرانی پیامبر،در اوقات گوناگون جلسات درس نیز توسط ایشان تشکیل می یافت که در آن مبانی مباحث اعتقادی و دینی آموزش داده می‌شد.

هم‌چنین در طبقات ابن سعد  آمده است که پیامبر پس از اقامه نماز صبح، درکنار ستون توبه، می‌نشست و تا طلوع آفتاب در جلسه‌ای که برگزار می‌شد با ضعیفان و بینوایان و ...به بحث و گفت‌و‌گو می‌پرداخت.

پیامبر اکرم پس از فتح مکه، ضمن این‌که معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری را مامور آموزش قرآن و فقه و مسائل دینی کرد؛ به عتاب بن اسید استاندار مکه دستور داد چهار نوع معامله ناروا که رایج بود را به مردم آموخته و آنها را از آن باز دارد که این نشان از کارهای فرهنگی مسجد محور است.

 2. مسجد، ستاد فرماندهی پیامبر

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)همه غزوه‌ها و سریه‌هایی که بعد از هجرت اتفاق افتاد را در مسجد هدایت کردند. تشکیلات نظامی پیامبر در مسجد مستقر بود و اداره امور جنگ و برنامه‌ریزی و تشکیلات ویژه آن فقط در مسجد انجام می‌شد. مشورت با مشاوران نظامی در جنگ‌ها هم‌چون قضیه خندق نیز در مسجد انجام می شد و بیت‌المال مسلمین و محل تقسیم غنائم جنگی نیز در مسجد‌النبی بود.

3. گفتگو با هیئت‌های خارجی

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)در کنار یکی از ستون‌های مسجدالنبی به نام اسطوانه الوفود(ستون هیئت‌ها)،هیئت‌ها و نماینده‌های ادیان را به حضور می‌پذیرفتند و به مذاکره با آنها می‌پرداختند.گرچه این مذاکرات از جنبه‌های سیاسی نیز برخوردار بود، ولی از آن رو که این هیئت‌ها معمولا به منظور گرویدن به اسلام، به مدینه می‌آمدند، بحث و گفت‌وگو پیرامون مسائل اسلامی، بخش‌های مهمی از این مذاکرات را به خود اختصاص می‌داد.

به غیر از این، موارد دیگری هم‌چون اعتکاف ایشان در مساجد، برپایی نماز جماعت و حل و فصل مسائل اجتماعی در مساجد نشان از کارکرد ویژه و حیاتی مساجد در سیره رسول‌الله داشته و استفاده حداکثری از تمام ظرفیت‌های آن را نشان می‌دهد.

کارکردها و نقش‌های مسجد

پیرو آن‌چه که در بخش گذشته آمد؛ سیره جاریه پیامبر بر استفاده حداکثری از ظرفیت مسجد بود. هم‌چنان‌که این مهم را می‌توان در لابلای داستان‌های بسیاری که در بستر مسجد اتفاق افتاده است نیز مشاهده کرد. با توجه به این، می‌توان در عصر حاضر و با توجه به شرایط کنونی جامعه اسلامی کارکرد‌های دیگری را متناسب با جایگاه و حرمت مساجد برای آنها در نظر گرفت.

مساجد از دیر باز کارکردی خدماتی و امدادی داشت آن‌چنان‌که این رویه هم‌چنان برقرار بوده و مومنین جهت حل مشکلات خود، بهترین کار را رجوع به این بقاع می‌دانند. حل مشکلات اجتماعی و فردی در مساجد نیز به عنوان یک نقش ویژه برای مسجد شمرده می‌شود که ریشه در معنویت موجود در مساجد دارد و چه بسا مسائل و مشکلاتی که راهی برای آن یافت نمی‌شد، اما با حضور در جمع صمیمانه مسجد حل و فصل شد.گسترش در مصادیق تعاون مومنین در مساجد به کارکردهای ویژه‌ای چون کمک به نیازمندان، تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه و پرداخت وام، انجام خدمات درمانی رایگان و یا با هزینه‌های اندک، اقدامات جهت تسهیل امر ازدواج، برنامه‌ریزی برای عیادت از بیماران، تشکیل بخش‌های حل اختلاف‌های محلی و ایجاد حلقاتی برای تقویت ایمان مومنین و...خواهد انجامید.

سابقه حضور پایگاه‌های بسیج در مساجد نیز موجب فعالیت‌هایی با محوریت این نهاد شده است که از فعالیت‌های نظامی در زمان جنگ در قالب سازماندهی و اعزام نیروها به سوی جبهه‌های جنگ، آموزش نظامی در مساجد، نگهبانی و پاسداری از کیان مسلمانان و حفظ امنیت تا فعالیت‌های در زمان صلح را در بر می‌گیرد. هم‌چون حفظ و ارتقای آمادگی رزمی بسیجیان، جذب نیرو و تکمیل ارتش بیست میلیونی، اجرای برنامه‌های امنیتی در سطح محله یا شهر. ضمن این‌که فعالیت‌های آموزشی زیادی نیز در قالب تشکیل کلاس‌های آموزشی، جلسات پرسش و پاسخ، مناظرات علمی،کتابخانه و نوارخانه و منبر و مخصوصا فرایند جامعه‌پذیری دینی انجام می‌گرفت.

بخش دوم: مسجد نهاد اجتماعی

منظور از نهاد اجتماعی مجموعه هنجارها و ارزش‌هایی است که توسط افراد یا اعضای جامعه به عنوان یک قرارداد پذیرفته شده‌اند، و افراد جامعه کارکردهای خود را بر اساس و در قالب این نهادها دنبال می‌کنند.(شیخی،1380: 29)

هر سازمانی وابسته به مجموعه‌ای از قوانین و سنت‌ها و هنجارهای شناخته شده مشخصی است که بهره‌گیری از این هنجارها، معیارها و قوانین در قالب نهادهای اجتماعی باعث می‌شود که نظام اجتماعی، فرهنگی به خوبی بتواند حرکت خود را ادامه دهد.در غیر این صورت در بسیاری از زمینه‌ها خلا و فاصله‌ای ایجاد می‌شود.

دکتر شیخی در کتاب جامعه‌شناسی زنان و خانواده مهم‌ترین ویژگی‌های نهادهای اجتماعی را چنین می‌شمارد:

1. نهاد اجتماعی ابزارهای کنترل کننده افراد می‌باشند.
2. نهادهای اجتماعی مبتنی بر فعالیت‌های جمعی افراد می‌باشند.
3. نهاد اجتماعی دارای روش‌ها و شیوه‌های مشخصی است که بر اساس آداب و سنن شکل می‌گیرد.
4. نهاد اجتماعی به علت وجود ریشه‌های فرهنگی، ارزشی و اجتماعی، نسبت به سایر ابزار کنترل اجتماعی از ثبات بیشتری برخوردار است.
5. هر نهاد اجتماعی دارای قوانینی است که می‌بایست الزاما افراد جامعه از آن تبعیت کنند چرا که در غیر این صورت جامعه نمی‌تواند به حرکت خود ادامه دهد.در نتیجه نظم اجتماعی مبتنی بر این نهادها است.(شیخی .ص 30)

برطبق این تعریف و مشخصات و ویژگی‌هایی که برای نهاد اجتماعی ذکر شد، مسجد را می‌توان از مصادیق کامل آن محسوب کرد. در مسجد ابزار کنترل افراد به خوبی و به وسیله ابزارهای کنترل اجتماعی و هم‌چنین ابزارهای قانونی و شرعی کنترل شده و جهت‌دهی دینی و معنوی فرد را تقویت می‌کند. ضمن این‌که مسجد با داشتن نوعی نظم درونی، فرد را در عرصه فردی و اجتماعی خودش نیز منظم می‌نماید.

مسجد و شاکله آن اصولا بر مبنای فعالیت‌های جمعی قرار گرفته است و حضور فعالیت‌های متنوع در آن نشانه‌ای بر این مهم می‌باشد.کما این‌که آداب و سنن ارتکازی نیز در آن مشهود است.

اکثر جامعه‌شناسان معاصر، در ضمن نام بردن عوامل اجتماعی شدن فرد، همگام و همراه با مدل غربی به برشمردن نقش نهادهایی مانند خانواده و مدرسه بسنده کرده و از نقش ویژه و حیاتی مسجد غافل شده‌اند. این مهم به دو علت می‌تواند باشد. یک آن‌که خود این نویسندگان از ظرفیت و توانایی‌های بالفعل مسجد ناآگاهند و دو آن‌که به علت تحت تاثیر غرب واقع شدن و از آن‌جا که در تفکر آنها کلیسا به هیج وجه دارای شرایط نهاد اجتماعی نیست، به تبع نهاد مذهب و از جمله مسجد را وا نهادند.اما از آنچه که گذشت به خوبی بر می‌آید که مسجد ضمن داشتن توانایی‌هایی فراتر از تعریف نهاد اجتماعی، نقش محوری را در روابط اجتماعی می‌تواند بازی کند. نقشی که به نوعی با نقش‌های اولیه خانواده و مدرسه متفاوت است.

آنتونی گیدنز در کتاب جامعه شناسی پس از آن‌که خانواده،روابط همسالان، مدارس و رسانه‌های همگانی را به عنوان عوامل اجتماعی شدن نام می‌برد؛ تاکید می‌کند که به اندازه گروه‌ها یا زمینه‌های اجتماعی که افراد قسمت زیادی از زندگی‌شان را در آنها صرف می‌کنند، عوامل اجتماعی شدن وجود دارد.(گیدنز،1386: 107).

گیدنز برای این عوامل دیگر، نهادهایی چون انجمن‌های داوطلبانه، باشگاه‌ها یا کلیسا‌ها را نام می‌برد.این‌گونه فرض وجود و حضور مسجد به عنوان نهادی برای اجتماعی شدن، فرضی حقیقی و بجا خواهد بود.

آن‌چه از نقش‌ها و کارکردهای مسجد که در بالا آمده است، نمونه‌ای از کارکردهای این نهاد اجتماعی است که به موازت خانواده و مدرسه و این بار در بستر جامعه، در فرایند اجتماعی شدن و مذهبی شدن و از آنها بالاتر، ساخت فرد مسلمان در جامعه اسلامی، قرار می‌گیرد. این‌گونه مسجد نه عبادتگاهی صرف و نه تنها یک نمازخانه، بلکه عاملی رشد دهنده و موثر در فرایند اجتماعی در ساحت فرد و خانواده شمرده می‌شود.

بخش سوم: نهاد خانواده و مشکلات این عصر

همان‌گونه که در قسمت‌های گذشته گفته شد، مسجد به عنوان یک نهاد اجتماعی که دارای سابقه تاریخی روشنی از حضور در فعالیت‌های اجتماعی بوده و مورد اهتمام شارع مقدس نیز قرار گرفته است، نقش مهمی را در فرآیندهای اجتماعی جامعه مسلمان بازی می‌کند.

خانواده نیز به عنوان یک نهاد اجتماعی،سابقه‌ای به اندازه سابقه زیست بشر بر روی زمین دارد.خانواده به عنوان یک نهاد جهانی در جوامع مختلف وجود داشته و دارد.کارکردهای خانواده نیز تقریبا در جوامع مختلف مشابه می‌باشد. نقش خانواده در پیشرفت و توسعه اجتماعی بسیار تعیین کننده است.گرچه شرایط صنعتی شدن و پیدایش ساختار جدید اجتماعی بعضی از وظایف خانواده را از آن گرفته و به سایر نهادها واگذار کرده است، ولی در این خصوص نسبت به بعضی وظایف دیگر، تاکید بیشتر به عمل آورده است.

امروزه اتفاق بر این است که کودکان در خانواده، جامعه‌پذیری را آموزش می‌بینند. به عبارت دیگر مراحل حساس و اولیه اجتماعی شدن یا socialization  در خانه و خانواده انجام می‌پذیرد، اما گسترش جوامع و تغییرات بنیادینی که در آن پدید آمد، بخشی از این نقش‌ها را خصوصا در مراحل بعد به نهاد‌‌های دیگری می‌سپارد. مثلا مدرسه در دومین گام و پس از خانواده نقش مهمی را در این فرآیند ایفا می‌کند، اما آن‌چنان که پیداست خانواده با سپردن کودکان به مدرسه به نوعی از بار تربیتی آن شانه خالی می‌کنند و مدارس نیز به نوبه خود به پرورش بخشی از استعدادهای فرد می‌پردازند. می‌توان حدس زد که پرورش این‌گونه کودک و با استفاده از سبک غربی، او را کمابیش سکولار و غریب با مذهب بار می‌آورد.

هم‌چنین به دنبال صنعتی شدن جوامع، خانواده‌ها نیز به سوی مصرفی شدن بیشتر سوق یافتند.خانواده در جامعه صنعتی یک واحد مصرف است تا تولید.در چنین جوامعی،عموما خانواده‌هایی با درآمد بالاتر، بیشتر درآمد خود را صرف اقلام و نیازها غیر ضروری، و بخش کمتری از درآمد خود را صرف اقلام ضروری می‌نمایند. پیروی خانواده‌های فقیر به خانواده‌هایی از این نوع به لحاظ اقتصادی و اجتماعی مشکلات فراوانی را به دنبال می‌آورد.(شیخی ص38) هرچه جوامع و خانواده‌ها به عصر صنعتی شدن نزدیک‌تر می‌گردند، اختلافات و تضادهای گوناگون در آنها بیشتر به چشم می‌خورد.

موضوع خشونت خانگی هم جنبه تاریک دیگری از حیات خانوادگی است. خشونت خانگی به معنای بدرفتاری فیزیکی،کلامی یا عاطفی یک عضو از خانواده علیه عضوی دیگر،پدیده جدیدی نیست و در گذشته نیز وجود داشته است.حتی در کشورهای پیشرفته نیز با وجود تغییر نگرش‌های عمومی و بهبود وضعیت قانونی، این مشکل هم‌چنان در بسیاری از خانوده‌ها پابرجاست.(بستان،1385: 90)این مسئله تا بدان‌جا کشیده شده است که آنتونی گیدنز در این باره می‌گوید:

خانه خطرناک‌ترین مکان در جامعه امروزی است. از لحاظ آماری، یک فرد در هر سنی و یا از هر جنسی به مراتب بیشتر احتمال دارد که در خانه در معرض حمله فیزیکی واقع گردد تا در خیابان به هنگام شب. در انگلستان از هر چهار قتل، یک قتل توسط یکی از اعضای خانواده علیه دیگری صورت می‌گیرد(گیدنز،1374: 438)

گرچه این کلام در بادی امر با واقعیات کنونی جامعه ما در تعارض است، اما الگوبرداری از فرهنگ و سبک زندگی غربی به ناچار این مشکلات را در آینده پدید خواهد آورد.

از دیگر سو گسترش ابزارهای فنی موجب گشته که حمله به بنیان خانواده به عنوان سنگر محکم دفاعی جامعه سهل‌تر گردد. رواج و ترویج سبک زندگی غرب که در آن شاکله رسمی خانواده مورد تردید واقع می‌شود، نهاد خانواده را سخت تهدید می‌کند.سوق یافتن خانواده به سوی تعریف غربی‌اش که شامل اشکال هم‌زیستی هم‌جنسان نیز می‌شود، در نهایت به اضمحلال جامعه ختم خواهد شد.کما این‌که امروزه نیز آن‌چه در سیمای رسمی ما نشان داده می‌شود وجود خانواده‌هایی است که هر کدام به نوعی در آستانه متلاشی شدن قرار گرفته‌اند و مسائلی هم‌چون طلاق و عدم سازش زن و شوهر، عدم تعامل درون خانواده، عدم توجه و باور به فرزندان و حتی عدم صداقت در آنها موج می‌زند.

با این تفاصیل به نظر می‌رسد که امروزه نهاد خانواده مورد هجمه و فشار قرار گرفته و در بعضی موارد به نوعی دوگانگی رسیده است.چیزی که با آمار بالای طلاق تایید می‌شود. سست شدن نهاد خانواده و کم رنگ شدن پایه روابط با آن، نه تنها به اعضای خانواده بلکه به همه اعضای یک جامعه نیز لطمات بزرگی خواهد زد. فروپاشی خانواده دیر یا زود به فروپاشی دیگر بخش‌های جامعه خواهد انجامید و همین‌طور حفظ خانواده می‌تواند سایر بخش‌های جامعه را نیز تا حد زیادی محفوظ نگه دارد.

گرچه در حفظ و حراست از نهاد خانواده اختلافی نیست، اما بر سر روش‌های آن اختلافاتی وجود دارد. مهم‌ترین روش پیشنهادی بالا بردن سطح آگاهی‌های خانواده است. افزایش سطح کمّی ازدواج بدون وجود آموزش‌، خصوصا برای نسل‌های جدید، مشکلی را حل نخواهد کرد.

برای آموزش هم گرچه نهادهایی را مشخص کرده و پیشنهاد دادند، اما بر این نکته می‌بایست دقت کرد که کودکی که از خانواده‌اش آموزش خاصی نمی‌بیند و مدرسه نیز بخشی از استعدادهایش را تحت پوشش قرار می‌دهد، اکثر دانسته‌هایش را مدیون گروه همسالان خود است. این یعنی تفوق آگاهی‌های غیر رسمی که ممکن است خوب و یا مضر باشد.این‌گونه شایسته است که آگاهی‌های خانواده توسط نهادی غیر دستوری بالا رود.نهادی که هم قدرت انتقال ارزش‌ها را داشته باشد و هم از ابزارهای کنترل اجتماعی برخوردار باشد و هم بتواند فرد را به گونه‌ای غیر رسمی مورد حمایت خود قرار بدهد.

در جوامع غربی به دلیل فقدان مذهب فعال و کنش‌گر، نهادهای رسمی و قانونی و یا گروه‌های اجتماعی این مهم را بر عهده دارند، اما در جامعه ما که دارای مذهبی فعال بوده که در همه فعالیت‌های اجتماعی بروز دارد، انتظار می‌رود این آموزش‌ها به نهاد مقدس خانواده با ساز وکارهای بلوغ یافته آن صورت پذیرد. و مسجد بهترین و اولی‌ترین مکانی است که با سابقه و کارکردهای دین محور اجتماعی می‌تواند این نقش حیاتی را بازی کند.گدایی راهکار از متون غربی در عین داشتن چنین پتانسیل قوی و کارآمد مصداق کامل (آن‌چه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد)خواهد بود.

نقش مسجد در تعالی و افزایش آگاهی‌های خانواده

نهاد خانواده گرچه به عنوان مهم‌ترین بخش در جامعه، وظایف سنگین پرورش و تربیت کودکان را بر عهده دارد، اما همان‌گونه که گذشت گسترش جامعه که لزوما به تفکیک نقش‌ها و به نوعی تخصصی شدن امور انجامید ضمن این‌که بار تربیتی را از دوش خانواده کم کرده و در بین نهادهای دیگر توزیع کرد، نوعی تساهل و تسامح را در بطن روابط اجتماعی داخل نمود که در گذار به سوی توسعه امری اجتناب‌پذیر می‌نماید.

کم رنگ شدن تدریجی نقش خانواده همراه با تقویت نقش گروه‌های مرجع، آسیب‌هایی را فراروی فرد و جامعه قرار خواهد داد. این‌گونه می‌بایست با سازوکارهایی کوشید تا بنیان روابط درون خانواده را بر اساس نظریه اسلام محکم‌تر کرده و با استفاده از نهادهای اجتماعی، سعی نمود فرد را به گونه‌ای بهتر و کارآمدتر تربیت نمود.

مسجد در جامعه اسلامی مهم‌ترین نهادی است که می‌تواند این مهم را به انجام برساند. حتی صرف وجود مسجد و جمع شدن در آن نیز به علت سریان معنویت می‌تواند بخشی از ناملایمات را کم کند.

مسجد از یک سو به دلیل این‌که نهادی تاسیسی در اسلام بوده که دارای سابقه روشن و فعال تاریخی است، مرکزی است که نیازی به تاسیس دوباره و قانون و ... ندارد. حضور مسجد همیشه در جامعه اسلامی بوده و مردم با آن انس داشتند.

مسجد ضمن این‌که محلی برای انجام اعمال عبادی از نماز های یومیه تا اعتکاف و ادعیه بود در عین حال محلی بود که مشکلات مومنین با تعاون حل می‌شد.

کارکردهای سنتی مسجد وقتی با شرایط امروزه جامعه سنجیده می‌شود، این نتیجه گرفته می‌شود که با برگرداندن نقش سنتی مسجد می‌توان انتظار داشت که بخشی از مشکلات اجتماعی کم رنگ شود.

مسجد می‌تواند خانواده را دور هم جمع کند و برای آنها محلی را ایجاد کند که هم دینی بوده و هم به وسیله ابزارهایی از یک سو مشکلات آنها را حل نماید و یا از دیگر سو آنها را به حل مشکلات دیگران وادارد. به عبارت دیگر به فرد احساس فهم شدن و مهم شدن دست می‌دهد. هم‌چنین مسجد با در اختیار گذاشتن نمونه‌هایی از گروه‌های مرجع می‌تواند حس گروه‌طلبی افراد را پاسخ گوید .کما این‌که می‌تواند با استفاده از ابزارهای سنتی مانند منبر و خطابه و یا ابزارهای جدید هم‌چون تابلو و نشریه و حتی ابزارهای مدرن چون سایت و وبلاگ به نشر اخلاق و آداب دینی پرداخته و با استفاده از ظرفیت وسیع و بزرگ فقه و اخلاق اسلامی، بسیاری از مسائل موجود در خانواده‌ها را حل کند.

مسجد می‌تواند ضمن کاستن از نابسامانی‌های خانواده با استفاده از ابزارهای مادی چون کمک‌های مالی و ... و هم‌چنین ابزارهای معنوی مثل مشاوره و مشورت؛ محلی باشد که به صورت نامحسوس و با استفاده از ابزارهای کنترل اجتماعی فرد را تربیت کند. تربیت اسلامی یک فرد هم تاثیر مهمی در خانواده خواهد داشت.

مسجد هم‌چنین می‌تواند به عنوان مکانی برای افزایش سطح آگاهی های خانواده باشد.

نکته آخر

البته باید توجه داشت که اقدامات و نتایج بالا در گرو فعال کردن و بازگرداندن دوباره نقش سنتی مسجد به آنهاست. مشخص است که تا جوان و خانواده به مسجد جذب نشوند، نمی‌توان انتظار داشت که در این سیر تساهلی، بهره‌ای از اثرات مثبت مسجد بیابند.

بر اساس تحقیق صورت گرفته، عواملی در اقبال مردم به  مسجد مورد سنجش قرار گرفت که عبارت بود از: امام جماعت، وضعیت ظاهرى مسجد، کتابخانه مسجد، طولانى نشدن نماز جماعت، هیئت امنا، و کانون فرهنگى مستقر در مسجد.

جامعه آمارى این تحقیق 438 نفر از جوانان مذهبى استان کرمان بودند که از طریق پرسشنامه پاسخ بسته، مورد نظرخواهى قرارگرفتند.

نتایج به دست آمده پس از تجزیه و تحلیل آمارى، نشان مى دهد که اکثر قریب به اتفاق جوانان وضعیت ظاهرى مساجد (نظافت، ساختمان و امکانات مورد نیاز) را مهم ترین عامل جذب خود به مسجد مى دانند. طولانى نشدن نمازهاى جماعت، ویژگى هاى امام جماعت، کتابخانه، کانون هاى فرهنگى، و هیات أمنا ـ به ترتیب ـ در درجه بعدى از اهمیت قرار دارند. درجه بندى عوامل مزبور بدین قرار است:

1. وضعیت ظاهرى مسجد، 1/81 درصد;
2. طولانى نشدن نمازهاى جماعت، 2/72 درصد;
3. امام جماعت مسجد، 8/69 درصد;
4. کتابخانه مسجد، 6/55 درصد;
5.  فعالیت کانون هاى فرهنگى مساجد، 54 درصد;
6.  هیئت امناى مسجد، 6/36 درصد.

این‌گونه که از این تحقیق بر می‌آید رسیدگی به ظاهر مسجد و حتی طولانی نشدن نماز جماعت از مهم‌ترین عوامل جذب جوانان به مسجد است.

دادن شخصیت و اعتبار به فرد و خانواده مسجدی و ساخت گروه مرجع مثبت از آنها و فعال کردن بیش از پیش مسجد در فعالیت‌های اجتماعی از دیگر کارهایی است که می‌بایست دراین مسیر انجام پذیرد.

نتیجه‌گیری

از آن‌چه که گذشت این‌گونه بر می‌آید که خانواده در جهان امروز که شتابان به سوی توسعه گام بر می‌دارد، اندک اندک از نقش خود عقب مانده و شاهد کم رنگ شدن بنیان روابط اجتماعی در درون خود می‌باشد. سست شدن بنیان خانواده می‌تواند به همه بخش‌های جامعه خصوصا جامعه اسلامی لطمات زیادی بزند.

برای افزایش و تقویت سطح روابط در درون خانواده و ارتقای جایگاه آن لازم است ضمن پرداخت به علل درونی، با توجه به تحلیل‌های جامعه‌شناختی، علل بیرونی و ارتقای نقش نهادهای دیگر نیز توجه نمود. نهادهایی که بتوانند ضمن کنترل اجتماعی فرد، انتقال فرهنگی مطلوبی را فراهم کنند.گرچه عموما این نهادهای دیگر را در مدرسه و دانشگاه خلاصه می‌کنند، اما مسجد می‌تواند با استفاده از بنیان‌های مستحکم و سابقه تاریخی خود نقش پر رنگ‌تر و فعال‌تری را ایفا کند.

مسجد می‌تواند با ایجاد سازوکارها و هم‌چنین مدد گرفتن از ابزارهای سنتی و مدرن خود ضمن ارتقای جایگاه خانواده، شرایطی را فراهم کند که با افزایش اطلاع و آگاهی‌های خانواده، مشکلات و نابسامانی‌ها کم رنگ و یا حل گردند.

 

فهرست منابع

دفتر همکاری حوزه و دانشگاه،درآمدی بر جامعه‌شناسی اسلامی، بی جا، بی تا،1363

علی رضایی،جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی،چاپ اول،قم،موسسه فرهنگی ثقلین،1382

مرکز رسیدگی به امور مساجد،فروغ مسجد5،چاپ اول،قم،انتشارات ثقلین،1386

محمد تقی شیخی،جامعه شناسی زنان و خانواده،چاپ اول،تهران،شرکت سهامی انتشار،1380

فرامرز رفیع پور،آناتومی جامعه،چاپ چهارم،تهران،شرکت سهامی انتشار،1385

حسین بستان،اسلام و جامعه شناسی خانواده،چاپ دوم،قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،1385

آنتونی گیدنز،جامعه شناسی،ترجمه منوچهر صبوری،چاپ نوزدهم،تهران،نشر نی،1386