مقدمه:
نهج البلاغه یکی از منابع غنی، ارزشمند و گرانسنگ در مباحث مختلف از جمله اجتماعی می باشدو جا دارد که به عنوان منبعی مهم در موضوعات مختلف اجتماعی از آن استفاده شود.
سال 1389 از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال همت مضاعف، کار مضاعف نامگذاری شده است و جا دارد که از لحاظ نظری و عملی به این موضوع مهم پرداخته شود. این نامگذاری که از روی حکمت و دقت انجام گرفته است، نهایت نیاز مبرم جامعه ما را به همت مضاعف، کار مضاعف نشان می دهد، زیرا که از آفات بزرگ در جامعه ما یأس و ناامیدی است و دیگری پایین بودن کار مفید.
در این نوشتار برآنیم تا به دیدگاه امام علی (علیه السلام) در مورد همت مضاعف و کار مضاعف دست یابیم و نشان دهیم که این موضوع تا چه اندازه مورد تأکید حضرت می باشد، از طرفی منشأ و آثار همت مضاعف و کار مضاعف را نیز مورد بررسی قرار می دهیم. انشالله که با عمل به فرمایشات امی رالمؤمنین(علیه السلام) و پیروی از فرامین مقام معظم رهبری به خصوص در زمینه ی همت مضاعف و کار مضاعف جامعه ای پر از امید، نشاط و تلاش داشته باشیم.
همت وکار مضاعف در کلام امام علی (علیه السلام):
همت و کار مضاعف در کلام حضرت نقش مهمی دارد و از مهمترین امور مورد تأکید ایشان می باشد و در جای جای نهج البلاغه مسلملنان را به عمل کردن دعوت می نمایند، زیرا خود حضرت نمونه و الگوی کاملی در انجام عمل صالح می باشند.
امیرامؤمنین(علیه السلام) در مبارزه با هوای نفس و ترک لذات پست دنیا سرآمدبودند و همت ایشان والاتر از آن بود که فقط صرف امور ناچیز دنیوی گردد.آن حضرت در نامه 45 نهج البلاغه در این موضوع فرموده اند:« من اگر می خواستم، می توانستم از عسل پاک، از مغز گندم و بافته های ابریشم برای خود، غذا و لباس فراهم آورم، اما هیهات که هوای نفس برمن چیره گردد و حرص و طمع مرا وادارد که طعامهای لذیذ برگزینم، در حالی که در حجاز یا یمامه کسی باشد که برقرص نانی نرسد و یا هرگز شکمی سیر نخورد، و یا من سیر بخوابم و پیرامونم شکم هایی که از گرسنگی به پشت خوابیده، و جگرهای سوخته وجود داشته باشد ... آیا به همین رضایت دهم که مرا امیرالمؤمنین (علیه السلام) خوانند ودر تلخی های روزگار با مردم شریک نباشم! و در سختی های زندگی الگوی آنان نگردم؟ آفریده نشده ام که غذاهای لذیذ و پاکیزه مرا سرگرم سازد، چونان حیوان پرواری که تمتم همت او علف و یا چون حیوان رها شده که شغلش چریدن و پر کردن شکم بوده، و از آینده خود بی خبر است. آیا مرا بیهوده آفریده اند؟ آیا مرا به بازی گرفته اند؟ آیا ریسمان گمراهی را در دست گیرم؟ و یا در راه سرگردانی قدم بگذارم؟...»
امی مؤمنان(علیه السلام) در جای جای نهج البلاغه بر ضرورت عمل صالح و آماده شدن برای آخرت و جمع کردن زاد و توشه سفارش کرده اند، از جمله در خطبه 153 نهج البلاغه فرموده اند:« آن چه امروز می فرستی فردا بر آن وارد می شوی، پس برای خود در آخرت جایی آ ماده کن و چیزی پیش فرست، ای شنوده هشدار ! هشدار! ای غفلت زده ! بکوش بکوش!.»
امام علی (علیه السلام) اهمیت ویژه ای برای همت قائلند و ارزش فرد را به میزان همت او می دانند، آن حضرت در حکمت 47 می فرمایند:« ارزش مرد به اندازه همت اوست و راستگویی او به میزان جوانمردی اش و شجاعت او به قدر ننگی است که احساس می کند....»
الگوی امیرمؤمنان(علیه السلام) در همت مضاعف و کار مضاعف:
حضرت علی (علیه السلام) در همه اموریک الگوی کامل در اختیار داشتند و این الگو پیامبراعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) بودند که طبق فرموده ی خدامند متعال الگوی حسنه ی همه ی مسلمانان می باشند. امیرمؤمنان(علیه السلام) در مورد الگو گیری از پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در زمینه همت مضاعف و کار مضاعف در خطبه ی 72 چنین می فرمایند:« خدایا گرامی تریندرودها و افزون ترین برکات خود را بر محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) بنده فرستاده ات اختصاص ده ... آن گونه که بار سنگین رسالت را بردوش کشید، و به فرمانت قیام کرد، و به سرعت در راه خشنودی تو گام بر داشت، حتی یک قدم به عقب برنگشت و ارده ی او سست نشد و در پذیرش و گرفتن وحی، نیرومند بود، حافظ و نگهبان عهد و پیمان تو بود و در اجرای فرمانت تلاش کرد تا آنجا که نور حق را آشکار و راه را برای جاهلان روشن ساخت و دل هایی که در فتنه و گناه فرو رفته بودند، هدایت شدند.»
همچنین امام علی (علیه السلام) در تشبیهات زیبایی در مورد ارتباط خود با پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در نامه 45 فرموده اند:«من و رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) چونان روشنایی یک چراغیم، یا چون آرنج به یک بازو پیوسته ایم به خدا سوگند! اگر فرصت داشته باشم به پیکار همه می شتابم و تالش می کنم که زمین را از وجو این شخص مسخ شده (معاویه) و این جسم کج اندیش، پاک سازم تا سنگ وشن از میان دانه ها جدا گردد.»
نترسیدن در همت مضاعف و کار مضاعف:
یکی از اموری که مانع همت مضاعف و کار مضاعف می گردد ترسیدن از راه های مختلف مانند تأثیر پذیری از سرزنش دیگران، ترس از کمی یاوران و تنهایی می باشد.آنان که حق و حقیقت برایشان چندان آشکار نیست، تحت تأثیر صحبتهای دیگران قرار می گیرند و دچار سستی اراده می گردند. در دعای ندبه هم به این موضوع نترسیدن امام علی (علیه السلام) از سرزنش های دیگران اشاره شده است، حضرت در خطبه 192 در این مورد فرموده اند:« همانا من از کسانی هستم که در راه خدا از هیچ سرزنشی نمی ترسند، کسانی که سیمای آنها سیمای صدیقان و سخنانشان، سخنان نیکان است.
شب زنده داران و روشنی بخشان به دامن قرآن پناه برده، سنت های خدا و رسولش را زنده می کنند، نه تکبر و خودپسندی دارند و نه برکسی برتری می جویند، نه خیانتکارند و نه در زمین فساد می کنند...»
از علل دیگر که مانع همت مضاعف و کار مضاعف می گردد ترس از کمی یاوران می باشد، امی مؤمنان در خطبه 201 در این زمینه فرموده اند:« ای مردم در راه راست از کمی روندگان نهراسید، زیرا اکثریت مردم بر گرد سفره ای جمع شدند که سیری آنکوتاه و گرسنگی آن طولانی است.ای مردم! همه ی افراد جامعه در خشنودی و خشم شریک می باشند....»
همچنین ایشان در نامه 36 که نشانگر اوج همت حضرت می باشد، خطاب به برادرشان عقیل می فرمایند:« همانا رأی من پیکار با پیمان شکنان است تا آنگاه که خدا را ملاقات کنم. نه فراوانی مردم مرا توانمند می کند و نه پراکندگی آنان مرا هراسناک می سازد، هرگز گمان نکنی که فرزند پدرت، اگر مردم او را رها کنند، خود را زار و فروتن خواهد داشت و یا در برابر ستم سست می شود، و یا مهار اختیار خود را به دست هر کسی می سپارد، ویا از دستور هر کسی اطاعت می کند....»
در نامه 31 نیز حضرت در همین زمینه چنین فرموده اند: « اگر تنها با دشمنان روبرو شوم، در حالیکه آنان تمام روی زمین را پر کرده باشند، نه باکی داشته و نه می هراسم، من به گمراهی آنان و هدایت خود که برآن استوارم، آگاهم و از طرف پروردگار به یقین رسیده ام و همانا من برای ملاقات پروردگار مشتاق و به پاداش او امدوارم....»
یکی از شکایتهای اصلی حضرت از مردم در زمان حکومتشان جمع نشدن مردم برای مبارزه در میدان جنگ از روی ترس ودنیا گرایی است. امام علی (علیه السلام) در نامه 35 در جملاتی که نشانهاوج مظلومیت و غربت ایشان است می فرمایند:« مردم را نهان و آشکار از آغاز تا انجام فراخواندم، عده ای با ناخوشایندی آمدندو برخی به دروغ بهانه آوردند و بعضی خوار و ذلیل بر جای ماندند و از خدا می خواهم به زودی مرا از این مردم نجات دهد، به خدا سوگند اگر در پیکار با دشمن، آرزوی من شهادت نبود و خود را برای مرگ آماده نکرده بودم دوست می داشتم حتی یک روز با این مردم نباشم و هرگز آنان را دیدار نکنم.»
موقعیت شناسی در همت و کار مضاعف:
همت مضاعف و کار مضاعف بایددر امور مطلوب و درزمان و موقعیت مناسب انجام گیرد. از طرفی هر فردی ظرفیت و استعدادهای خاص خود را دارد و درخواست بیش از اندازه ی ظرفیت کاری غیر معقول می باشد. امیر مؤمنان (علیه السلام) در نامه 31 در این زمینه می فرمایند:« کاری که برتر از توانایی زن است را به او وامگذار، که زن گل بهاری است نه پهلوانی سخت کوش، مبادا در گرامی داشتنشان زیاده روی کنی که او را به طمع ورزی کشانده، برای دیگران به ناروا شفاعت کند....»
همچنین زمان شناسی از امور مهمی است که در همت مضاعف و کار مضاعف باید مورد دقت قرار گیرد، چه بسا که کار نیک در غیر وقت آن نتیجه ای نامطلوب در برداشته باشد. امیرمؤمنان (علیه السلام)در خطبه ی 53 در این زمینه فرموده اند:« مبادا هرگز در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی، یا در کاری که وقت آن رسیده سستس ورزی و یا در چیزی که (حقیقت آن) روشن نیست ستیزه جویی نمایی و یا در کارهای واضح و آشکار کوتاهی کنی! تلاش کن تا هر کاری را در جای خود، ودر زمان مخصوص به خود انجام دهی.»
همچنین از مواضعی که در موضوع در نظر گرفتن استعدادها بسیار مهم است گزینش افراد برای مسؤولیت های حکومتی می باشد. مولای متقیان (علیه السلام) در مورد جابجایی محمد بن ابی بکر از حکومت مصر و نصب مالک اشتربه جای وی در نامه ی 34 نهج البلاغه در جملاتی شامل نکته های مهم مدیریتی خطاب به محمد بن ابی بکر می فرمایند:« اگر تو را از فرمانداری مصر عزل کردم، فرماندار جایی قرار دادم که اداره ی آنجا بر تو آسان تر و حکومت تو در آن سامان خوش تر است. همانا مردی را فرماندار مصر قرار دادم که نسبت به ما خیر خواه و به دشمنان ما سخت گیر و در هم کوبنده بود....»
نقش مدیریت در همت و کار مضاعف:
همت و کار مضاعف نیاز به مدیریت صحیح دارد. رفع نیازها و حوائج جانبی برای رسیدن به کارهای اصلی از جمله مواردی است که باید به آن توجه کرد. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نامه ی 53 به مالک اشتر در این مورد فرموده اند:« در کارهای آنان به گونه ای بیندیش که پدری مهربان درباره ی فرزندش می اندیشد... رسیدگی به امور کوچک آنان را به خاطر رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار، زیرا از نیکی اندک تو سود می برند، و به نیکی های بزرگ تو بی نیاز نیستند. برگزیده ترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند و از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان بگذارد، به اندازه ای که خانواده هایشان در پشت جبهه و خودشان در آسایش کامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند. همانا مهربانی تو نسبت به سربازان، دلهایشان را به تو می کشاند و همانا برترین روشنی چشم زمامداران، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبت مردم نسبت به رهبر است...پس آرزوهای سپاهیان را برآور و همواره از آنان ستایش کن.» می بینیم که چطور این امور جزئی ولی مهم از دیدگاه مولای متقیان(علیه السلام) مورد توجه است و ایشان با حل مسائل فرعی زمینه را برای پرداختن کامل به مسأله ی اصلی مهیا می نمایند.از نظر حضرت علی (علیه السلام) رسیدگی به امور مالی و رفع مشلات خانواده های سربازان را در همت و کار مضاعف سربازان مؤثر می دانند.
همچنین حضرت در ادامه ی نامه ی 53 که از منشورهای مهم حکومتی است و جادارد جمله به جمله این نامه مورد بررسی دقیق قرار گیرد و دستورالعمل های مختلف حکومتی را از آن استخراج کرد، چنین می فرمایند:« در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش به کارشان بگمار، و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای مختلف وادار مکن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و باحیا، از خاندان های پاکیزه و با تقوی که در مسلمانی سابقه ی درخشانی دارند، انتخاب کن، زیرا اخلاق آنان گرامی تر، آبرویشان محفوظ تر، طمع ورزی شان کمتر و آینده نگری آنان بیشتر است، سپس روزی فراوان برآنان ارزانی دار، که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می کوشند و با بی نیازی، دست به اموال بیت المال نمی زنند... سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن و جاسوسانی راستگو و وفا پیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو، از کار آنان سبب امانت داری و مهربانی با رعیت خواهد بود و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن....» باز هم نکات بسیار دقیق و مهم مورد نظر حضرت می باشد. مشورت در انتخاب افراد برای مسؤولیتها،توجه به تجربه و سابقه نیک، تأثیر مثبت کافی بودن حقوق در همت و کار مضاعف و نظارت پنهانی از جمله ی این نکته های ارزشمند می باشند.
نقش استقامت در همت و کار مضاعف:
صبر و استقامت از مهمترین علل در همت و کار مضاعف می باشد که در قرآن وروایات هم به نقش اساسی آن تأکید شده است . حضرت علی (علیه السلام) در خطبه ی 176 در همین زمینه می فرمایند:« عمل صالح! عمل صالح! سپس آینده نگری و استقامت! استقامت! آنگاه بردباری ! بردباری! و پرهیزکاری ! پرهیزکاری! برای هرکدام از شما عاقبت و پایان مهلتی تعیین شده، بانیکوکاری بدانجا برسید....»
همچنین حضرت در کلامی کوتاه ولی دقیق و آموزنده در حکمت 386 فرموده اند:« جوینده ی چیزی یا به آن یا به برخی از آن خواهد رسید.» امام علی (علیه السلام) بردباری را منشأ همت بلند می دانند و در جمله ی مختصر و پر محتوا ی دیگری در حکمت 460 نهج البلاغه می فرمایند:« بردباری و درنگ هم آهنگند و نتیجه ی آن بلند همتی است.» پس باید برای داشتن همت بلند صبر و استقتمت را تقویت نمود. و ایستادگی در برابر مشکلات و مصیبتها می تواند تمرینی برای رسیدن به همت والا باشد.
مولای متقیان (علیه السلام) در خطبه ی متقین در مورد ضرورت صبر در برابر سختی های دنیا می فرمایند:« دلهای پرهیزکاران اندوهگین و مردم از آرارشان در امان، تن هایشان لاغر و درخواستهایشان اندک و نفسشان عفیف و دامنشان پاک است. در روزگار کوتاه دنیا صبر کرده، تا آسایش جاودانه قیامت را به دست آورند، تجارتی پر سود که پروردگارشان فراهم فرموده، دنیا می خواست آنها را بفریبد، مام عزم دنیا نکردند، می خواست آنها را اسیر خود گرداند که با فدا کردن جان، خود را آزاد خواستند.» همچنین در همین زمینه حضرت در خطبه ی 176 فرموده اند:« در عمل به دستورات کتاب خدا و در ادامه ی راهی که فرمان دار و بر روش درست بندگان او استقامت داشته باشید و پایدار مانید.» حضرت توجه به جاودانگی آخرت می دهند تا همت انسان به جای ایام اندک دنیا صرف آخرت گرددو انسان با تجارتی پرسود از چیز فانی کالای باقی را به دست آورد، و هنگامی که همت مضاعف گردید، عمل هم به دنبال آن مضاعف می گردد.
نقش تشویق در همت و کار مضاعف:
از امور دیگری که در افزایش همت و کار مؤثر است، تشویق می باشد. تشویق باعث افزایش روحیه در افراد می گردد و علاوه بر این باعث افزایش تلاش دیگران برای مورد تشویق شدن می گردد. امیرمؤمنان (علیه السلام) در نامه ی 53 نهج البلاغه می فرمایند:« پس آرزوهای سپاهیان را برآور و همواره از آنان ستایش کن و کارهای مهمی که انجام داده اند را برشمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان شجاعان را برمی انگیزاند و ترسوها را به تلاش وا می دارد انشاالله، و در یک ارزشیابی دقیق رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ بشماری یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی.»
خود حضرت در مواردی از زحمات مردم تشکر نموده اند، از جمله حضرت در نامه ی 2 نهج البلاغه می فرمایند:« خداوند شما مردم کوفه را از سوی اهل بیت پیامبر(علیه السلام) پاداش نیکو دهد، بهترین پاداشی که به بندگان فرمانبردار و سپاسگزاران نعمت عطا می فرماید،زیرا شما دعوت ما را شنیدید و اطاعت کردید و به جنگ فراخوانده شدید و بسیج گشتید.»
از طرف دیگر گاهی علاوه بر تشویق نیکان باید از تنبیه بدان هم استفاده کرد، هر چند به فرموده ی حضرت در حکمت 177 پاداش دادن به نیکوکار خود آزار دادن بدکار است . امیر مؤمنان (علیه السلام) در مورد تنبیه کج رفتاران و ناپایداران در نامه ی 50 نهج البلاغه فرموده اند:« نباید از فرمان من سرپیچی کنید و در انجام آنچه صلاح است سستی ورزید و برای رسیدن به حق تلاش کنید، حال اگر شما پیداری نکنید، خوارترین افراد نزد من انسان کج رفتار است که او را به سختی کیفر خواهم داد.»
همچنین در همین زمینه حضرت در خطبه ی 176 فرموده اند:« از دستورات خدا سرپیچی نکنید و در ان بدعتگذار نباشید و از آن منحرف نگردید، زیرا خارج شوندگان از دستورات الهی در روز قیامت از رحمت خدا دورند.»
نتیجه:
با توجه به مجموع کلامات گهربار مولای متقیان در زمینه همت و کار مضاعف نتیجه می گیریم حضرت با کلاماتی نافذ و تأثیر گذار مخاطب خود را تشویق می کند،همت و عمل خود را در جهت ساختن آخرتی آباد و تهیه توشه برای قیامت و آمادگی برای مرگ، به کار گیرند و تمتم همت خود را تنها صرف این دنیای فانی و زودگذر و جلوه های فریبنده ی آن ننمایند .
از موانع همت و کار مضاعف ترس به دلایل مختلف می باشد، که مولای متقیان علی (علیه السلام) سفارش به نترسیدن از سرزنش مخالفان و تنهایی و کمی یاوران می نمایند.
از موارد مهم دیگر در همت و کار مضاعف زمان شناسی و انجام صحیح کار با توجه به موقیعت و شرایط می باشد، همچنین در نظر گرفتن استعدادهای مختلف برای کارها و مسؤولیتها نیز مهم می باشد.
مدیریت صحیح از دیگر علل مؤثر در همت و کار مضاعف از دیدگاه امام علی (علیه السلام) می باشد، که از جمله نکات برجسته ی آن می توان به این نکات اشاره کرد: ارتباط صمیمی با زیردستان، توجه به میزان حقوق ومشکلات مادی آنها وتلاش برای رفع آنها، در اختیار قرار دادن امکانات مالی، توجه به آسایش خود و خانواده های آنان و برآورده کردن درخواستهایشان . گزینش و انتخاب درست هوراه با مشورت و مطابق علاقه ی افراد هم از موارد مهم دیگری است که باید مورد دقت قرار گیرد.
استقامت نیز از مهمترین عوامل مؤثر در همت و کار مضاعف می باشد که حضرت بارها به آن سفارش می نمایند و مورد تأکید ایشان می باشد و حضرت مکرر مسلمانان را به صبر در برابر مشکلات و سختیهای دنیای زودگذر ترغیب می نمایند.
از دیدگاه امام علی (علیه السلام) تشویق از عوامل مؤثر دیگر در همت و کار مضاعف می باشد، خود حضرت در مواردی که افراد کار خود را درست انجام داده اند، از آنها تشکر می نماید، از طرف دیگر تهدید به برخورد با متخلفان و تنبیه و کیفر دادن سست همتان هم باید در جای خود، مورد قرار گیرد.
منبع:
کتاب شریف نهج البلاغه ترجمه ی آقای محمد دشتی