مقدمه
مقالۀ بنده با عنوان « تأثیر فضاهای شهری در ارتقای کیفیت محیط»، در چارچوب تز دکترا به قلم آمده است.
چگونه می‌توان از مساجد، که در قالب سرمایه‌های عظیم دینی و ملی به شمار می روند، استفاده کرد. چگونه می‌توان نگاه و رویکرد به مسجد را از اینکه صرفاً محلی برای عبادت، یا اعمال و آیین‌های مذهبی باشد گسترش داد و در مقاطعی خاص از ایام سال همچون ماه مبارک رمضان یا ایام محرم و صفر، فعالیت‌ها را گسترده کرد؟
ما باید نگاه خود را به مساجد تغییر بدهیم و بپذیریم که اینها سرمایه‌های ملی جامعۀ ما محسوب می‌شوند. مساجد، سرمایه‌های عظیم کاربری و اجتماعی و مذهبی ما هستند، که در سراسر شهرها و سکونت‌گاه‌های انسانی کشورما پراکنده شده‌اند.
یک شبکۀ گسترده و شریانی در همه جوامع ما جاری است، برای مثال بنده با مراجعه‌ای که به سایت (= پایگاه) مرکز رسیدگی به امور مساجد داشتم، متوجه شدم که چیزی حدود دو هزار مسجد در شهر تهران فعال است؛ آیا ما از این سرمایه‌ها استفادۀ بهینه می‌کنیم؟
مسجد در تاریخ با عملکردی جامع
با مطالعه تاریخ اسلام متوجه شدم که مساجد در تاریخ اسلام پایگاه و جایگاه مرتفعی داشته‌اند، و عملکردهای گوناگون فراوانی از زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بر عهده مساجد گذاشته شده بود؛ عملکردهایی همچون عبادی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی و حقوقی، با مطالعه‌ای که صورت گرفت، دریافتم که مسجد در شهرهای گوناگون کشور ما به لحاظ شکلگیری و شکل بخشی نقشی فزاینده برعهده داشته‌اند، مساجد، حتی در کالبد شکلگیری خود مشرف به شهرها بودند یعنی مسجد به شهرهای اسلامی جهت می‌داده و هویت می‌بخشیده است عوامل شهری، نظیر بازار، شبکه‌های ارتباطی، میدان ها و سایر بناها با محوریت مسجد شکل می‌گرفته‌اند.
در دهه‌های اخیر به سبب مشکلات عدیده‌ای که در ابعاد گوناگون اجتماعی، اقتصادی و کاربردی در شهرها بروز کرده، شاهدیم که دانشمندان گوناگونی وارد عرصه‌های اجتماعی، می‌شوند، به فکر چاره می‌افتند و نظریات گوناگونی مطرح می‌کنند: توسعۀ پایدار، توسعه محله‌ای، شهرسازی که سعی کنند از بافت‌های فرسوده و از فضاهایی که موجود است به نحو احسن استفاده کنند.
در پی این مسئله، افزایش و ارتقا و اطلاعات محیط‌های شهری، هدف عمدۀ نظریه‌های شهرسازی بوده است .در دهۀ 1970 عده‌ای از دانشمندان ارتقای کیفیت کاربری را مطرح کرده می‌گویند محیط‌های شهری در واقع ارتقا پیدا کرده است از این رو کاربردهای مناسبی برای زندگی به شمار می روند که جهت‌دار و معنا دار است و در کنار آن، یک رشته نظریاتی می‌شود، که در آن سرمایه‌های اجتماعی جاری هستند.
به نوعی این دو دیدگاه می‌خواهند بگویند که کالبدی مهم است که بتواند به آن فضای شهری، اهمیت بدهد، یا اینکه گفتند روابط اجتماعی مهم هستند و سرمایه‌های اجتماعی اگر گسترش پیدا کنند، ما می‌توانیم شاهد فضاهای شهری بهتری هم باشیم،راه سوم که به نفع ماست فضای شهری است که هم کالبد را می‌بیند و هم به ارتباطات اجتماعی نظر دارد. این فضاهای شهری و فضای زندگی روزمره شهروندان است که همه روزه آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه و از منزل تا محل اشتغال ما ادراک می‌شوند. در فضای شهری است که زندگی اجتماعی جوامع درون آن، و در چارچوب آن شکل می‌پذیرد.
ما فکر می‌کنیم که مساجد از جمله مهم‌ترین فضاهای شهری است، پنج دلیل هم برای این ادعا داریم:
1- قدمت و پیشینۀ تاریخی و مستحکم مسجد است؛ ما تاریخ 1400 ساله را در فضای شهری، به نام مسجد پشت سر داریم.
2- نقش‌های اجتماعی - فرهنگی و مذهبی متنوعی که مسجد از ابتدای شکلگیری خود با آن مواجه بوده است.
3- وجود شبکه‌های گسترده‌ای از مساجد، سرمایه‌های ملی، اجتماعی در درون شهرها، و شبکه‌های سکونتداری کشور، به شمار می‌روند.
4- اقبال عمومی به اماکن مذهبی و مساجد در فرهنگ عام آشکار یا مستتر است.
5- امکان بهره‌گیری از قابلیت‌های مردمی‌که در راستای نقش مساجد، از آن استفاده می‌کنیم.
مسجد از نظر ما در دو عرصه‌ایفای نقش می‌کند، یکی عرصۀ کالبدی و دیگری عرصۀ اجتماعی.
در عرصۀ کالبدی مساجد مدیریت بخش اند، می‌توانند تولید نشاط و سرزندگی در محیط و تقویت نگهداری از مکان را در محیط اعمال کنند و حفظ و ارتقای پایداری محیط را در پی داشته باشند.
در عرصه‌های اجتماعی هم مسجد امنیت اجتماعی را تقویت می‌کند و شکلگیری مردمی و عملکردهای اجتماعی را بهبود می‌بخشد.
والسلام علیکم و رحمةالله