چکیده:
در اندیشه‌های جهت‌دار معنوی، خصوصاً در دین مبین اسلام، انسان دو ساحتی معرفی و از جسم و روح خلق شده است. انسان جانشین خداونددر روی زمین معرفی شده و تا قرب الی الله مسیر طولانی در پیش دارد. خواست‌های مشروع او در ابعاد معنوی بسیار نامحدود است. در ابعاد جسمانی نیز هرچندمی‌تواند با قناعت محدود شود لکن وجود فضیلت‌هایی مثل کمک به همنوعان، ایثار، استفاده از نعمت‌های خداوندو...نیازهای انسان را گسترش می‌دهد.
این مقاله می‌کوشد تا تبیین کند که دستیابی به این خواست‌ها که نهایت آن سعادت پایدار است، به تلاش مضاعف انسان نیازمند است و نیز همت و کار مضاعف می‌تواند کارکرد جدیدی برای نهادهای دینی ومعنوی به منظور گسترده‌تر شدن سعادت فرد و جامعه معرفی نماید.
واژگان کلیدی: همت مضاعف، کار مضاعف، اخلاق، مساجد، دکترین مهدویت
مقدمه :
مقام معظم رهبری سال 89 را سال «همت مضاعف و کار مضاعف» نامگذاری کردند. تدبر در این پیام، جنبه‌های اساسی و مهم (دینی، اجتماعی، انسانی) را در ابعاد گسترده آن نشان می‌دهد.
برای درک پیام و نیز کاربردی کردن آن می‌بایست دو بستر اساسی؛
الف - آگاهی و دانش
ب - احساس وظیفه اخلاقـی را فراهم نماییم، تا ان‌شاء ا... شیرینی و حلاوت این شعار را در آینده‌ای نزدیک احساس کنیم.
اگرچه این پیام به عنوان یک پیام فراگیر از تمام دیدگاه‌ها قابل بررسی است اما در سه محور کلی«دینی، اجتماعی، انسانی» چشم‌اندازهای روشن‌تری دارد.
الف- محوریت دینی:
تلاشگری از فضیلت هایی است که به طور فطری در نهاد انسان وجود دارد و از این جنبه مورد توجه تمام ادیان الهی و خداوند حکیم نیز بوده است.
خداوند در آیه 6 سوره انشقاق می‌فرماید :
«یا ایهاالانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه»
(ای انسان تو در حال کوشش و تقلا خواهی بود تا خدایت را ملاقات کنی).
صفت تلاشگری آنقدر حائز اهمیت است که به وسیله آن انسان می‌تواند به بالاترین درجات معنوی رسیده و حتی به ملاقات خداوند نایل آید.
قرآن کریم انسان را اشرف مخلوقات و ماحصل و عصاره این انسان را تلاش‌های او می‌داند. خداوند در آیه 39 سـوره نجم می‌فرماید : «و ان لیس للانسان الا ما سعی» یعنی؛ برای انسـان چیـزی جـز تلاش‌های او نیست.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) برای ارج نهادن به کار و تلاش انسان دست کارگر را بوسید و در حدیثی فرمود : «ملعون من القی کلَه علی الناس» یعنی؛ کسی که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیندازد ملعون است.
حضرت علی (علیه السلام) امام اول شیعیان نیز در روایتی فرمود :
« اشرف بالهم العالیه لابالرمیم البالیه » (غررالحکم 2/106/1991)
شرافت مردم به همت آنان است نه به استخوان‌های پوسیده.
ب – محوریت اجتماعی :
با نگاهی به شاخص توسعه انسانی (human development index) در کشور ایران و تجزیه و تحلیل آن، ضرورت همت و کار مضاعف پدیدار می‌شود. براساس گزارش توسعه انسانی سال 2009 سازمان ملل متحد، کشور جمهوری اسلامی ایران بین 182 کشور دنیا در رتبه 88 قرار گرفته است.
این شاخص براساس مجموعه معیارهایی چون امید به زندگی، کیفیت نظام آموزشی، وضعیت بهداشت و سلامت، درآمد واقعی سرانه و تولید ناخالص ملی محاسبه می‌شود.
بررسـی این شاخص و کارکـرد ضعیف اقتصادی، اجتماعی آن در کشور هنگامی واضح تر می‌شود که ظرفیت‌های بالقوه ایران شامل؛ منابع نفت و گاز، معادن غنی و صنایع مادر، نیروی انسانی متخصص، مناطق گردشگری و میراث فرهنگی منحصر به فرد، تنوع اقلیمی و فلات‌های مستعد کشاورزی، دسترسی به بازارهای هدف خاورمیانه، دسترسی به آب‌های دریای شمال و جنوب و منطقه استراتژیک جغرافیایی کشور در کنار آن دیده شود.
علاوه برآن در گزارش کمیسیون اجتماعی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی آمده است : « نتایج تحقیق تطبیقی نشان می‌دهد که میزان تنبلی ایرانیان از متوسط جهانی بیشتر است».
همت و کار مضاعف می‌تواند همه ظرفیت‌های بالقوه و نعمت‌های بی‌شمار خداوندی را به تولیدات و خدمات واقعی تبدیل کند تا در راستای رفاه اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی اقشار مختلف مردم قرار گیرد.
البته همت و تلاش در جهت امور دنیایی که با هدف حیات طیبه و سعادت معنوی همراه باشد مورد تأکید وحی و اولیا دین بوده است تا جایی که تلاش از راه حلال برای معاش خانواده در حکم جهاد تلقی می‌شود.
ج – محوریت انسانی :
اخلاق به عنوان شاخص بایدها و نبایدهای انسان در تلاش برای تعالی معنویت است، اما مهم‌ترین اصول موضوعه علم اخلاق عبارتند از آزادی، تغییرپذیری انسان، گرایش انسان به مطلوب‌نهایی و همچنین وابسته بودن سعادت انسان به تلاش. بنابراین وجود همت و تلاش در ذات آدمی از شروط لازم برای سعادت انسان و تعالی او خواهد بود لذا احراز تمام فضیلت‌های اخلاقی و دوری از رذیلت‌های اخلاقی با همت و تلاش میسر است.
خداوند نیز در قرآن کریم انسان را (کادح) به معنای تلاشگر معرفی کرده است.
همت و تلاش در مباحث عرفان و تصوف نیز جایگاه ویژه‌ای داشته و دارد و در مرحله ریاضت که مرحله سیر و سلوک عرفانی است نیازمند همت و تلاش بسیار بالایی است که برای آن می‌بایست از خداوند کمک گرفت.
را بطه همت مضاعف، کار مضاعف با کارکرد مساجد
کارگزاران، مدیران و مسئولان مساجدوظیفه دارند با همت وکار مضاعف کارکرد مساجد را به ویژه در عصر ارتباطات و تسلط رسانه‌ها بر افکار مردم جهان از آنچه هست به سطح بالاتری ارتقا دهند وکارکردهای تازه‌ای تعریف کنند.
الف- کارکردهایی که مساجد تاکنون داشته‌اند عبارتند از :
- تهذیب نفس و متعالی نمودن اخلاق بندگی؛
- تقویت فضیلت‌های اخلاق فردی؛
- کارکرد مسجد به عنوان دانشگاه آموزشی – تربیتی؛
- پاسداشت میراث و تمدن فرهنگ اسلامی؛
- پایگاه مبارزات سیاسی- نظامی؛
- امور تعاونی و اجتماعی مردم؛
همچنین مساجد همواره محل رسیدگی به مشکلات و تأمین بخشی از نیازهای اضطراری مردم بوده ونیز خانه خبر، کانون ارتباطات، محل دیدارهای مردم، پایگاه هماهنگی و کمک رسانی و امداد و حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی است.
ب-کارکردهایی که مساجد در سایه همت وکار مضاعف باید داشته باشند :
کارکردهایی که مساجد باید در عصر نوین فرهنگی سیاسی و اجتماعی جهان با همدلی و سخت‌کوشی مسلمانان و مؤمنان اندیشمند بپذیرند و کارگزاران ومدیران مساجد با همت وکار مضاعف آن را در مرحله اجرا درآورند، به شرح زیر تعریف می‌شوند.
مساجد پایگاه دکترین مهدویت
توسعه و جهانی شدن به عنوان فراگیرترین نظریه که تمام امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان را تحت الشعاع خود قرار داده مهم‌ترین دغـدغه اندیشمنـدان و آزادی‌خواهان و صاحب‌نظران است.
این مبحث که از نظریه دهکده واحد جهانی «مارشال مک لوهان» و یا از اندیشه «برژینسکی» مسئول سابق شورای امنیت ملی امریکا در دوران ریاست جمهوری ریگان اخذ شده است به مدد فناوری و ارتباطات پیشرفته رسانه‌ای چون ماهواره ها و اینترنت (با اقتباس از نظریه الوین تافلر در کتاب نظریه موج سوم) بر این مبنا و به منظور این هدف ارائه شده که فارغ از مرزها و حذف علائق ملی مردم، بسته‌های یکسان فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را در اختیار انسان قرار دهد تا بوسیله آن در زندگی فردی و اجتماعی رفاه بیشتری کسب شود.
روند جهانی شدن و مباحث پیرامون آن و موضع‌گیری اندیشمندان آزادی‌خواه به خصوص از ناحیه ادیان بزرگ جهان مثل اسلام و تمدن‌های هندوئیسم و کنفوسیوس در قبال این پدیده، نشان از سکولاریسم و غرب گرا بودن این جریان دارد.
در مقابل جهانی سازی به سبک غربی، دین اسلام و مذهب تشیع نیز نظریه (حکومت جهانی حضرت مهدی «عج») و (دولت کریمه جهانی) یا (دکترین مهدویت) را ارائه داده است که البته این نظریه در ادیان الهی و غیرالهی قبل از اسلام نیز با اندکی تفاوت وجود داشته است. بنابراین به نظر می‌رسد از همین ابتدای کار مصادره این نظریه به نام غرب یک امر غاصبانه است.
تفاوت‌های عمده‌ای بین دو نظریه «جهانی شدن» و «دولت کریمه جهانی» وجود دارد که مهم‌ترین آن در مباحث فرهنگی و نوع استقبال مردم از آنهاست.
دکترین مهدویت یا دولـت کریمه جهـانی از برنامه‌های خداونـدی است که مالک زمین‌ها و آسمان‌هاست. او آفریننده انسان و موجودات است و کاملاً به نیازهای فطری انسان آگاه است. در حقیقت دولت کریمه جهانی پاسخ به یک نیاز اساسی فطری انسان است که در طول تاریخ بشریت بی‌پاسخ مانده است.
بنابراین استقبال انسان‌ها از دولت کریمه جهانی (برخلاف روند تهاجمی جهانی شدن) نقش بسیار مهم و امتیاز مثبتی در روند اجرایی شدن آن ایفا می‌کند. بیداری فطرت و بازگشت به گوهر وجودی انسان، شناخت خواست‌های مشروع، تفکیک رفاه حقیقی و دروغین، بازیابی مسیر سعادت و شناسایی رهبران شایسته نیاز به دانش و آگاهی دارد و این دانش و بینش می‌بایستی در مکانی آموخته شود که خداوند به این منظور خلق کرده است و این محل مقدس جایی جز مسجد نیست.
این پایگاه می‌تواند انسان‌هایی را که این ایده را به‌درستی درک کرده‌اند و با تمام وجود از آن دفاع می‌کنند، آموزش، بسیج و رهبری نماید تا با اخلاق حسنه در گسترش و تعمیق اندیشه دکترین مهدودیت تلاش نمایند.
نقش مساجد در تمام زمینه‌ها از جمله اتحاد مسلمانان جهان و مرکز ارتباط نهادهای اجتماعی در مسیر دولت کریمه جهانی بسیار پرثمر و حساس است.
مساجد به عنوان پایگاه اتحاد و همبستگی مستضعفان جهان و به عنوان گسترده‌ترین مکان در دسترس عموم مردم باید این وظیفه مهم خود را که همانا اشاعه دکترین مهدویت و انسان‌سازی، است ایفا نماید.
مساجد به عنوان یک پایگاه مهم از آغاز وحی به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) تا رسیدن به حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) باید به عنوان یک نهاد اجتماعی به‌صورت مؤثر و کارآمد در خدمت دین اسلام باشد و این جز با تلاش اندیشمندان و مسئولان این حوزه میسر نیست.
حضرت علی(علیه السلام) نیز رابطه بین حکومت جهانی و مسجد را در14 قرن پیش با زبانی بلیغ چنین بیان کرده است :
الدنیا. مسجد احباء الله.
دنیا مسجد دوستان خداست.
این کلام در حقیقت بیان می‌دارد که دنیا به مثابه یک مسجد بزرگ برای دوستدارا ن خداست. وما وظیفه داریم که با همت وکار مضاعف نشان دهیم که می‌توان به این کلام حضرت علی(علیه السلام) جامه عمل پوشاند. ان‌شاءالله
نتیجه:
اندیشیدن که در روایات دینی از عبادات برتر است مقدمه همت مضاعف و کار مضاعف است.
می‌توان با اندیشه، کارکرد نهادهای دینی ومعنوی از جمله مساجد را ارتقاء و یا تعاریف تازه و کارکردهای جدید برای آن معرفی کرد.
همت مضاعف و کار مضاعف بارویکرد اندیشه‌سازی و تولید فکر می‌تواند مسیر سعادت انسان را از طریق ارتقاء کارکرد‌ها و ایجاد کارکردهای جدید در نهادهای دینی هرچه کوتاه‌تر نماید.
با توجه به اینکه اساسی ترین انتظار و امید انسان‌ها ظهور منجی و یا از نظر دین اسلام حضرت مهدی(عج) است بنابراین اندیشه‌ها می‌بایست با همت و کارمضاعف در این جهت کاربردی شود.