چکیده

نویسنده مقاله با بررسى و مطالعه ادیان گوناگون به این نتیجه رسیده که در هر مکتبى محلى مقدس براى عبادت و بندگى وجود داشته است که در همان مکتب به عنوان بهترین مکان محسوب مى شود و با مقایسه این مکان ها نتیجه مى گیرد که در مکتب حیات بخش اسلام تقدس مسجد بر سایر اماکن کاملاً روشن است.

     نویسنده با نام گذارى شخصیت به عنوان اساسى ترین موضوع علم روان شناسى محور اساسى بحث در زمینه هاى یادگیرى، انگیزه، ادراک، تفکر، عواطف و احساسات، هوش و مواردى از این قبیل را شخصیت معرفى کرده و در عین حال برداشت هاى مختلف مفهوم شخصیت را در طول تاریخ بررسى نموده است و از این بررسى به نتایج پنج گانه اى مى رسد که براین اساس تأثیر مسجد بر شخصیت را سه بعدى (احساس، ادراک، رفتار) عرض یابى نموده و هرکدام از این ابعاد سه گانه را به طور مختصر و مفید تشریح نموده است. نویسنده براین باور است که مسجد پایگاهى است دینى که علاوه بر شخصیت سازى صرف در شخصیت ایمانى نیز کاملاً قابل تأثیر است و این تأثیرات را بر محور: تقویت ایمانى، ابزارها تقسیم بندى نموده که از مراسم مذهبى، سخنرانى ها، مراسم دعا و نیایش نماز جماعت ناشى مى شود، و اصولاً زمینه سازى مساجد را از جهاتى عامل تقویت و شکل گیرى رفتار انسانى مى داند از جمله تأثیر علمى تربیت الگویى و تربیت عملى.

 

اشاره

در بررسى و مطالعه هر دین و مکتبى به مکانى مقدس برمى خوریم که از دید پیروان آن اهمیت و فضیلت زیادى دارد. در اسلام نیز مساجد از مهمترین مکان هاى مقدسى است که انسان در بخشى از مسیر تکامل خویش که مدتى را در کره خاکى مى گذراند از آن زاد و توشه سفر بزرگ خود را به سوى جاودانگى را برمى دارد.

          مسجد خانه پیامبران و پرهیزکاران[1] و مؤمنان[2] است. مسجدها انوار الهى[3] و بهترین مکان ها نزد خداوند هستند[4] که نشستن در آن عبادت است.[5] و سبب آرامش و رحمت الهى مى شود.[6] این مکان شریف چنان بافضیلت است که ورود، توقف و خروج آن احکام و آداب خاصى دارد.[7]

         مسجد ابعاد مختلفى دارد و از جهات گوناگون فرد و اجتماع را تحت تأثیر قرار مى دهد. به عبارت دیگر کارکردهاى مسجد در عین اینکه مکانى براى عبادت و راز و نیاز است، فعالیت هاى سیاسى، فرهنگى، تربیتى و آموزشى را نیز در کار خود قرار داده و حتى آثار اقتصادى ژرفى نیز به جاى مى گذارد.

          در نوشته نقش مسجد بر ابعاد معنوى و عبادى شخصیت انسانى را بررسى مى کند.

 

شناخت واژگانى شخصیت و ابعاد آن

شاید بتوان شخصیت را اساسى ترین موضوع علم روان شناسى دانست؛ زیرا محور اساسى بحث در زمینه هایى مانند یادگیرى، انگیزه، ادراک، تفکر، عواطف و احساسات، هوش و مواردى از این قبیل است. به عبارتى دیگر موارد فوق الذکر اجزاء تشکیل دهنده شخصیت به حساب مى آیند. در روان شناسى تعریف شخصیت مراحل گوناگونى را طى کرده است به طورى که تمام معانى شخصیت را نمى توان در یک نظریه خاص یافت بلکه در حقیقت تعریف شخصیت، به نوع تئورى یا نظریه هر دانشمند بستگى دارد.

          برداشت هاى متفاوت از مفهوم شخصیت، به وضوح نشان مى دهد که معناى شخصیت در طى تاریخ بسیار گسترده تر از مفهوم صورى و اجتماعى اولیه آن شده است. با وجود این مى توان در تعریف جامعى گفت: شخصیت عبارت است از مجموعه اى سازمان یافته و واحدى متشکل از خصوصیات نسبتا ثابت و مداوم که بر روى هم، یک فرد را از فرد یا افراد دیگر متمایز مى نماید.[8]

 

نقش مسجد بر ساختن شخصیت

تأثیر مسجد بر شخصیت را در سه بعد «احساس، ادارک و رفتار» دینى مى توان بررسى نمود. در توضیح انتخاب مدل فوق جهت تأثیر مسجد بر شخصیت ایمانى نکات زیر مدنظر است:

          1 ـ انسان موجودى مختار است و امتیاز و ارزش کارهاى او به اختیار داشتن اوست. (کارهاى غیراختیارى انسان به حُسن و مدح و ذم متصّف نمى شود و در نظام رفتارى او نمى گنجد).

          2 ـ صدور فعلى اختیارى از انسان، مراحل و مراتبى دارد به طورى که تغییر در این مراحل سبب بروز رفتارهاى گوناگون از فرد مى شود. نظام ارزشى نیز در این فرآیند شکل مى گیرد تا افراد مختلف کارهاى مختلف انجام دهند.

          3 ـ صدور فعلى از انسان روند خاصى را طى مى کند و نظام ویژه اى دارند. رفتار انسان حاصل تمایلات و افکار اوست، نمود خارجى شخصیت انسان حاصل تعاملات او در قلب و سپس ذهن است. به عبارت دیگر، شخصیت انسان در سه بعد احساس، ادراک و رفتار قابل بررسى است. به عبارتى پیش نیازهاى شخصیتى انسان را در پیش نیازهاى رفتارى، شناختى و احساسى مى توان خلاصه نمود.

 4 ـ هرچند رفتار تابع ادراک و احساس است ولى ادراک و احساس از رفتارهاى انسان منشأ مى گیرد. (اعمالى که ما انجام مى دهیم در روحیات (قلب، احساس) و افکار (ذهن، ادراک) ما مؤثر است)؛ حتى رفتارهاى انسان بر رفتارهاى دیگر او تأثیر مى گذارد. اعمال و رفتار، احساس و ادراک را تقویت مى کند. ولى رفتار ناشى از احساس و ادراک است. چنان که ایمان اقرار به زبان است ولى اعمال صالح، ایمان را تقویت مى کند. احساس و ادراک نیز بر هم تأثیر دارند. یکى از راه هاى ادراک، احساس است ولى در فرآیند رفتار انسان، ادراک بعد از احساس (تمایل) است.

  5 ـ جهت بررسى علت، اصلاح و تغییر صدور فعل از فرد مختار نمى توان به راهکارهایى در سطح رفتار پرداخت، بلکه باید همواره به فرآیندى که فرد در بعد تمایلات و ذهنیات طى کرده تا رفتارى از او صادره شده توجه نمود تا خود فرد، مکانیسم رفتارى را طى کند و بدون اینکه احساس اجبار کند، آن رفتار را انجام دهد. طبیعى است توجه صرف به راهکارهایى در سطح رفتار، انگیزه کافى را در فرد ایجاد ننموده و سبب زدگى فرد خواهد شد و اگر نتیجه مثبتى داشته باشد ظاهرى و موقت است.

          با توجه به جایگاه مسجد در تربیت دینى جامعه و دفاع از هویت و تشخیص دینى جامعه اهمیت موضوع و ساختار و مدل مورد بحث مشخص مى شود.

 

نقش و تأثیر مسجد بر احساس دینى

دین اسلام فقط ابعاد شناختى و رفتارى ندارد؛ بلکه آثار و جنبه هاى احساسى نیز دارد. این ابعاد بر ظرافت و انعطاف دین مى افزاید و با توجه به اشتراک احساس و عاطفه در همه انسان ها، این بعدِ دین، عامل مناسبى جهت برقرارى ارتباط با دین داران است. اهمیت مسائل احساسى و عاطفى در دین به حدى است که طبق روایات، ایمان، دوستى و دشمنى است.[9]

         در نظام اخلاقى اسلامى نیز به این موضوع بسیار توجه شده و اهداف احساسى در کنار سایر اهداف اخلاقى کاملاً مورد توجه است. با این وجود مى بایست احساس را نیز در کنار ادراک و رفتار را جزء هویت دینى بدانیم.

          احساسات دینى به امور هیجانى و غم ها و شادى هاى انسانى و اجتماعى محدود نمى شود. به عبارتى دیگر، احساسات دینى فقط گریه و اندوه و یا خوشحالى در مناسبت شهادت یا تولد ائمه معصومین علیهم السلام یا اعیاد اسلامى را در برنمى گیرد بلکه شامل هر نوع حالت روحى و روانى در قبال حوادث و پیامدهاى حاضر و گذشته دینى نیز مى شود. این شمول احساسات دینى، خوشحالى از انجام عبادت، ناراحتى از ترک عبادت یا انجام گناه، دوستى برادران ایمانى و دشمنى بى دینان را نیز دربرمى گیرد، مى توان گفت احساسات دینى همان نظام تمایلات فرد است که در قلب او طرح ریزى مى شود و فرآیندهاى هیجانى و دوستى و دشمنى را سامانى ایمانى مى بخشد.

          مسجد پایگاهى دینى است که بر این جهت از شخصیت ایمانى نیز مؤثر است و احساسات دینى را تقویت مى کند. مى توان عوامل و کارکردهاى احساسى مسجد در عرصه دینى را به این شکل برشمرد:

          الف ـ تقویت ایمان: ایمان عنصرى درونى است که سرشت افکار، تمایلات و رفتار انسان را طرح ریزى مى کند. ایمان باورى است قلبى که با اعمال جوارح، تقویت و تثبیت مى شود و مى توان گفت سرآغاز حرکت انسان از مبدأ به سوى خداوند، ایمان است که انسان را موجودى الهى و آسمانى مى گرداند. به این ترتیب، تحولات قلبى انسان بر ذهن و بروز عینى و نمود خارجى شخصیت فرد تأثیر مى گذارد.

          مسجد محل عبادت و راز و نیاز با خداوند است که آسمانیان بر او دیدى افلاکى دارند. انسان با حضور در خانه خدا و انجام عبادت ایمان قلبى خود را افزایش مى دهد و تثبیت مى کند. در چنین شرایطى فرد مسجدى، با ایمانى که از محضر مسجد کسب کرده، ملاک زندگى اش تغییر مى کند و همه چیز را از این منظر مى بیند و به جایى مى رسد که حب و بغض، هیجانات و غم و شادى اش بر اساس این ملاک و معیار نظام مى گیرد. فرد باایمان نمى تواند به غم ها و شادى هاى اسوه هاى ایمان (ائمه علیهم السلام) بى تفاوت باشد. کسى که خود را در محضر خدا مى بیند و ایمانى کامل و راسخ به خداوند دارد از وقوع عبادتى، خوشحال و از انجام شدن معصیتى اندوهناک مى شود.

          مسجد به عنوان پایگاه دینى جهت اثرگذارى بر احساسات دینى از ابزارهاى مختلفى بهره مى گیرد که هر کدام به نحوى اثرگذار هستند.

          1 ـ نماز جماعت: نماز جماعت یکى از عبادات گروهى اسلام است که آثار فردى و اجتماعى ژرفى به جاى مى گذارد. قرار گرفتن مؤمنین نمازگزار در صف هاى موازى و شرایط یکسان در حالى که همه یک کار انجام مى دهند و از یک قانون تبعیت مى کنند و یک امام دارند. نماز جماعت، جامعه اى را تشکیل مى دهد که اعضاى آن به یکدیگر بسیار نزدیک مى شوند. در این بین غیبت کسانى که به طور مستمر در مسجد حضور دارند، زودتر آشکار مى شود و دیگران را به احوال پرسى از او وامى دارد. برقرار شدن چنین انس و الفتى بین نمازگزاران و گره خوردن احساسات آن ها در غم ها و شادى هاى یکدیگر به تقویت احساسات دینى مى انجامد تا مسلمانان با یکدیگر مهربان باشند و محبتى الهى بین آنان جارى گردد.

          2 ـ مراسم دعا و نیایش: ارتباط انسان با خدا و قرائت ادعیه اى که ائمه علیهم السلام در برابر خداوند بلندمرتبه آن را تلفظ نموده اند، انسان را وارد وادى دیگرى مى کند و روح را صفا و صیقل مى دهد. به خصوص که برخى ادعیه مثل دعاى توسل دعاى ندبه و زیارت عاشورا که در مساجد قرائت مى شود با ائمه علیهم السلام ارتباطى مستقیم دارد.

          حضور در این مجالس، روح را لطیف و رقیق مى کند و احساسات دینى را تقویت مى کند. ضمن اینکه ادعیه از نظر شناختى بار معنایى بسیار عظیمى دارد، چرا که ائمه آن ها را در مقابل خداوند عظیم بیان نموده اند نه براى انسان ها (سطح فکر و فهم انسان ها را مدنظر نداشته اند بلکه در برابر ساحت لایتناهى خداوند راز و نیاز و نیایش نموده اند).

          3 ـ مراسم مذهبى: در تقویم دینى و معنوى مسجد روزهایى وجود دارد که باید در گرامى داشت آن کوشید تا ماهیت اسلامى فرد و جامعه حفظ شود. یکى از مهم ترین این مناسبت ها، ایام شهادت یا تولد ائمه علیهم السلام است که در آن زمان مراسم هاى مذهبى در مسجد برگزار مى شود. در این مراسم ها ابعاد شخصیتى، فضایل و مصائب ائمه نقل مى شود و به طور مستقیم احساسات دینى ارج نهاده مى شود. در نتیجه، شناخت مسجدیان از ائمه افزایش مى یابد، رابطه عاطفى آن ها با ائمه علیهم السلام افزایش مى یابد و توسلات عمیق تر مى گردد.

          4 ـ سخنرانى: امام جماعت به عنوان یکى اسلام شناس آگاه و متدین در مسجد مدیریت و رهبرى عبادى و اخلاقى نمازگزاران را بر عهده دارد. او با سخنرانى در مورد مفاهیم و گزاره هاى دینى گام بلندى در شکل گیرى شخصیت دینى، آن ها و افزایش شناخت و ایمان شان برمى دارد و از این طریق به طور غیرمستقیم به تقویت احساسات دینى مى پردازد. او احساسات دینى را به عنوان رکنى از شخصیت و هویت دینى هدایت و رهنمون مى نماید.

          5 ـ معمارى: براساسى ارزیابى احساسى محیط، احساسى که محیط از طریق زیباشناسى محیطى در انسان ایجاد مى کند سبب درک و انتقال معانى و مفاهیم مى شود. با توجه به زیباشناسى تجربى و روان شناسى محیطى، محیط براحساس آدمى تأثیر دارد و سبب ایجاد علاقه و پذیرش بیشتر محیط مى شود بدین جهت شناخت رابطه میان ویژگى هاى بصرى و احساسات انسان به طراحان کمک مى کند که طرح هایى مناسب تر با خواسته هاى استفاده کنندگان ارائه دهند.

 

          رنگ،[10] شوق مذهبى،[11] سمبولیسم،[12] نیز برخى مولفه احساسى مذهبى در مسجد هستند.

 

نقش و تأثیر مسجد بر ادراک دینى

معارف و گزاره هاى دینى از مهمترین ارکان دیندارى است که ادراک و شناخت آن ها در عین اینکه براى تبیین به زبان ساده و عرف جامعه قابلیت دارند از بار شناختى و استدلالى سنگین و عمیقى برخوردار مى باشند.

 ادراک، داراى ابعاد و معناى وسیعى است و در روان شناسى امروز به معناى «فرآیند ذهنى یا روانى است که گزینش و سازماندهى اطلاعات حسى و نهایتا معنى بخشى به آن ها را به گونه اى فعال به عهده دارد». به عبارت دیگر پدیده ادراک «فرآیندى ذهنى است که در طى آن تجارب حسى، معنى مى شود». لذا نگرش هاى ادراکى که به فرد خصوصیت مى بخشد و در شخصیت او به گونه اى دائمى عجین شده اند، در اعمال وى نقش مهمى دارند. بنابراین چگونگى نقش مکانیزم هاى ادراکى مى تواند در تبیین سازمان شخصیت آدمى سهمى داشته باشد.[13] به عبارتى دیگر ادراک همان «شناختى است که ذهن آدمى در فرآیند تفکر حاصل مى کند».

  مسجد یک مرکز همبستگى دینى است که براى تقویت و گسترش هویت دینى در فرد و جامعه مى بایست مکانیزم ها و فرآیندهاى شناختى را طى کند. بویژه در زمان کنونى که مکاتب و جریانات فکرى انحرافى، اهمیت و ضرورت بیشترى پیدا مى کند.

  نیم نگاهى به عملکرد و آثار مساجد در صدر اسلام، این باور را تقویت مى کند که مسجد در این مسیر اثرگذار و تعیین کننده است. چرا که اساس جهان بینى و مبانى فکرى تئوریک اسلام در ابتداى پیدایش در میان مخالفت هاى شدید و گسترده دشمنان پیامبر در مسجد انجام گرفت و ممهمترین و اولین گام براى استقرار و گسترش مکتب، بلند و محکم برداشته شد.

          مى توان آثار مسجد را بر جنبه ادراک شخصیت دینى در موارد زیر بیان نمود:

          الف) ادراک و شناخت دینى عرصه هاى گوناگونى دارد؛ چه در بعد جهان بینى و چه در بعد ایدئولوژى، مسجد براى مسجدیان ارمغان ارزنده اى دارد.

          ب) احکام فقهى از ضرورى ترین مواردى است که یک فرد مسلمان باید از آن ها شناخت کافى و دقیقى داشته باشد. مسجد در این امر نیز فعال است. جلسات بیان احکام در ماه مبارک رمضان و پاسخگویى امام جماعت به سؤال هاى نمازگزاران در مورد احکام از این قبیل است.

          ج) با بررسى آسیب شناسى شناخت و ادراک دینى «حذف گزاره هاى تعالیم دینى»، «ابقاء و ایجاد انحراف در سطح کم و کیف مفاهیم و مناسک دینى» و «ایجاد بدعت و قرار دادن امور جدید در دین» به عنوان آسیب هاى جدى در مسیر دیندارى به چشم مى خورد. مسجد در این عرصه به مبارزه مى پردازد و شناخت دینى را تحکیم مى بخشد. مجموعه این فعالیت ها، ادراک دینى را افزایش مى دهد و سبب مى شود قدرت فهم و تجزیه و تحلیل فرد در مورد مفاهیم دینى در هنگام تعارض با جریانات غیردینى افزایش یابد و سبب ایجاد جریان دینى آگاهانه و پایدار گردد که مکاتب فکرى مخالف قادر به تضعیف چنین روحیه دیندارى نخواهند بود و با توجه به تحولات فرهنگى جامعه و کاهش روحیه تعبد و افزایش پذیرش دین در قالب بیانات استدلالى، در پیش گرفتن چنین شیوه اى در تقویت هویت دینى مؤثر خواهد بود.

          مسجد براى افزایش و تقویت و شناخت نمازگزاران و مسجدیان از ابزارهایى مثل سخنرانى هاى عام در ایام سال مثلاً بعد از نماز یا بین دو نماز، سخنرانى هاى خاص در مناسبت هاى مذهبى استفاده مى کند. علاوه بر این کلاس هایى که در مسجد برگزار مى شود مثل کلاس آموزش قرآن مؤثرند.

          فعالیت هاى مسجد از این حد نیز مى تواند گسترده تر باشد. امور فرهنگى مسجد با نصب اطلاعیه ها و پوسترها ضمن تبلیغات براى شرکت مردم در مسجد مى تواند آگاهى ها و شناخت هاى دینى گسترده اى را در قالب روایات و آیات قرآن در اختیار افراد غیرمسجدى قرار دهد یا اینکه مثلاً قبل از فرارسیدن ایام ماه مبارک رمضان برگه هایى در مورد فضیلت مسجد، مسجدیان، رفت و آمد به مسجد و ماه مبارک رمضان تهیه کند و در منازل پخش کند که یکى از این برگه ها، حالت دعوت نامه به مسجد و میهمانى خدا را داشته باشد.

          با توجه به اقبال عمومى مردم، مسجد در این مسیر اقدامات گوناگونى را مى تواند انجام دهد ولى همواره باید به این اصل مهم توجه نمود که ابزارهاى انتخابى، مى بایست با فرهنگ و سلیقه مردم متناسب باشد و از قالب هاى متنوع و زیبا استفاده شود.

نقش و تأثیر مسجد بر رفتار دینى

رفتار از مهمترین ابعاد هویت دینى است که بیانگر چگونگى نظام شناختى و احساسات فرد است و تشخیص دینى فرد را ترسیم مى نماید به طورى که هدف نهایى از ایجاد تعمیق «شناخت» و «احساس»، ایجاد رفتار دینى و آگاهانه و مداوم است.

  مسجد به عنوان پایگاه تفکر دینى در این مورد نیز بسیار فعال و مؤثر است و مى تواند با فراهم نمودن احساسات و شناخت هاى دینى، زمینه مناسبى را براى تحقق رفتار ایمانى ایجاد نماید. چون بروز رفتار، نمود خارجى شخصیت است که از تعاملات قلبى و ذهنى اش در بُعد تمایلات و افکار نشأت مى گیرد. علاوه بر این زمینه سازى، مسجد از جهاتى بر تقویت و شکل گیرى رفتار دینى مؤثر است:

   1 ـ تربیت الگویى: براى تغییر یا ایجاد رفتارى جدید، راه هاى متفاوتى وجود دارد ولى بهترین گزینه راه هاى غیرمستقیم است که فرد را به گونه اى همراه خود مى کند که احساس اجبار و بى هویتى نمى کند؛ یکى از بهترین راه هاى غیرمستقیم، تربیت الگویى است در این شیوه به جاى امر و نهى غیرمستقیم، الگویى براى مخاطب معرفى مى شود که فرد با هم ذات پندارى با او سعى مى کند رفتار خود را به او شبیه نماید. در صورتى که معرفى و پذیرش الگو به درستى انجام شود، بقیه مراحل پیش خواهد رفت.

  براى پذیرفته شدن الگو باید به روحیات و نظام ارزشى مخاطب توجه نمود. در برخى موارد ایجاد روابط عاطفى و صمیمى بین الگو و مخاطب مؤثر خواهد بود.

   مسجد مکان رفت و آمد انسان هاى متقى و وارسته اى است که در پناه ارتباط با مسجد، به کمالات و معنویت خاصى رسیده اند. این افراد براى سایر افراد مسجدى و اعضاى جامعه، الگویى مناسب براى پذیرش رفتار دینى هستند. علاوه بر این در مسجد سخن از اسوه هایى به میان مى آید که کامل ترین انسان ها در عرصه هستى هستند. در مناسبت هاى مذهبى و شهادت و تولد ائمه علیهم السلام از اوصاف و شخصیت بى بدیل ایشان سخن گفته مى شود و بهترین الگو براى رسیدن به کمال و شکل گیرى شخصیت ایمانى معرفى مى شوند که مردم با تمسک به شیوه رفتارى آن ها به خوبى مى توانند خود را در مسیر هدایت و سعادت قرار دهند.

          2 ـ تربیت عملى: مسجد علاوه بر الگودهى، مکانى است براى اجرا و عمل به فرامین الهى، به عبارت دیگر مسجد علاوه بر اینکه زمینه عمل به اوامر الهى و ترک نواهى را به طور کلى فراهم مى کند و در این راه الگوهاى بسیار ارزنده اى را معرفى مى نماید، در عمل نیز بسیارى از فرامین الهى را اجرا مى نماید:

           نماز مهم ترین عبادت و فریضه دینى است که به بهترین شکل (نماز جماعت) در مسجد اجرا مى شود.

           دعا و نیایش در ترقى و سلوک انسان عابد امرى حیاتى است که در زمان ها و مراحل گوناگون در مسجد اجرا مى شود.

           مراسم عزادارى و جشن و سرور در ایام و مناسبت هاى مذهبى رابطه عمیقى با ائمه علیهم السلام برقرار مى نماید که در مسجد برپا مى شود.

           «جمع آورى کمک براى فقرا و مستمندان» و «اعتکاف» از اعمال مهم دینى است که در مسجد اجرا مى شود و هر یک در تقویت روح انسان بسیار مؤثر است.

          البته توجه به این نکته ضرورى لازم است که تغییر رفتار از مهمترین مراحل ایجاد یک شخصیت است. چون فرد مقابل فردى مختار است که به خود و دانسته ها، احساسات و رفتارهایش احترام مى گذارد. تغییر در این روند و جایگزینى در آن کار ساده اى نیست. به عبارت دیگر متقاعدسازى هنر دشوارى است؛ زیرا هرچه شور و اشتیاق آشکار براى قانع کردن بیشتر باشد موفقیت کمترى حاصل مى شود. احتمال اینکه یک اظهارنظر که به طور اتفاقى شنیده مى شود، عقیده کسى را تغییر دهد بسیار بیشتر از گفتار است که با دقت تدوین شده باشد؛ زیرا پیام گیران در مقابل پیامى که نیتى در پس آن قرار دارد (مثل تغییر او یا نادیده گرفتن و کم اهمیت دانستن رفتار و روحیات او) واکنش نشان مى دهند.

          به نظر مى رسد توجه به این هفت مرحله، به خصوص در شرایط فعلى، مسجد و عناصر مذهبى آن را براى ایفاى مهم ترین بخش نقش خود در ایجاد و تعمیق شخصیت دینى بسیار یارى خواهد نمود.

          در پایان توجه به دو نکته خالى از فایده نیست:

          نکته اول: مسجد علاوه بر اینکه در شخصیت دینى بسیار مؤثر است به نحو تعیین کننده اى در تشخیص دینى نیز مؤثر است. چون شخصیتى که مسجد در فرد ایجاد مى کند شخصیتى پویا و حاضر است نه ساکت و منزوى، به عبارتى دیگر شخصیت ایمانى مسجد، در جامعه نمود و بروز دارد.

          نکته دوم: مسجد علاوه بر اینکه در شخصیت فردى مؤثر است در شخصیت جامعه اسلامى نیز مؤثر است؛ چرا که افراد، تشکیل دهنده جامعه هستند و مساجد به عنوان عناصر و مراکز اجتماعى نیز در جهت دهى فرهنگ و عقاید جامعه بسیار مؤثرترند حتى مى توان گفت مسجد در تشخیص جامعه نیز مؤثرتر است.