چکیده

          این نوشتار پس از استقبال از نامگذاری و همایش هفته جهانی مساجد، مهمترین گام اولیه را بازشناسی و باز آفرینی نقش و کارکرد مساجد در کشور و تبیین جایگاه واقعی آن دانسته، آنگاه چالش های مساجد را در حوزه های مدیریت و منابع نیروی انسانی، حوزه نرم افزاری و سخت افزاری، کم و کیف و چگونگی انجام فعالیت ها و اجرای برنامه ها و نیز مشخص نبودن حدود و ثغور فعالان و نهادهای ذیربط امر مسجد و چگونگی دخالت یا عدم دخالت دولت در مساجد، مطرح و در ادامه عدم برنامه ریزی مناسب جهت نهایت استفاده مطلوب و بهینه از مساجد کشور، چگونگی و نحوه (دخالت) دولت در مساجد، عدم ساماندهی مناسب منابع نیروی انسانی مساجد، تعدد مراکز دخیل در امر مسجد(نهادها و سازمان های دولتی و غیر دولتی) عدم اجرای برنامه های تبلیغی و فرهنگی مناسب جهت فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صحیح در خصوص خدمت به مساجد، اجرای نامناسب و غیر کاربردی پروژه های تحقیقاتی و پژوهشی، عدم استفاده از تجهیزات فرهنگی و هنری رایانه ای و نرم افزاری روز، عدم تقویت و غنی سازی کتابخانه های مساجد کشور نبود امکانات مناسب فرهنگی و رفاهی تاسیساتی و... در سطح مساجد کشور، ساخت مراکز متعدد فرهنگی هنری به جای تقویت و گسترش فضای فرهنگی و هنری مساجد، عدم استفاده از ابزار و زبان هنر در برنامه های اجرایی در سطح مساجد، عدم وجود گروه کارشناسی قوی و کاردان جهت باز آفرینی نقش ها و کارکردهای مساجد و به روز کردن آن، عدم وجود یک مرکز قوی پژوهشی و تحقیقاتی، مختص مسجد، نبود اطلاعات جامع از وضعیت مساجد کشور، عدم تشکیل و راه اندازی یک نهاد غیر دولتی و مدنی منسجم و کار آمد و فراگیر از نیروهای مساجد عدم تغذیه فکری منابع نیروی انسانی را مهمترین چالش های فرا روی مساجد در کشور نام برده است.

 

مقدمه

          یکی از پیشنهادهای ارزنده ای که توسط جمهوری اسلامی ایران به سازمان کنفرانس اسلامی ارایه شده، نام گزاری هفته جهانی مسجد از 30 مرداد تا 5 شهریور (21 تا 28 آگوست) و اختصاص اولین روز این هفته به نام روز جهانی مسجد است که مصادف با به آتش کشیده شدن مسجد الاقصی توسط صهیونیست های افراطی می باشد.

          تصویب این پیشنهاد در اجلاس سی ام وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی در تهران، نشان از اهمیت و توجّه جدی تر به مقوله مسجد با نگاه فراکشوری و جهان اسلامی می باشد.

          در قطعنامه ای که به این مناسب از سوی سازمان کنفرانس اسلامی صادر شد، از کشورهای عضو خواسته شده است تا در راستای تحکیم مساجد، در توسعه فرهنگ و ارزشهای اسلامی در جهت تکریم و بزرگداشت هفته مذکور تلاش نمایند. آنچه که در این میان وظیفه جمهوری اسلامی را بیش از پیش سنگین تر می کند، لزوم پرداختن عمیق تر و اهتمام ویژه به این امر بنا به دلایل زیر می باشد:

          1 . این پیشنهاد توسط ایران ارایه شده است با عنایت به جایگاه کشورمان به عنوان ریاست اجلاس سی ام وزرای امور خارجه کشورهای اسلامی.

          2 . داعیه داری رهبری جهان اسلام و ام القرای کشورهای اسلامی توسط کشورمان.

          3 . نقش محوری مساجد در تشکیل نظام اسلامی.

          4 . وجود صدها اماکن مقدس بی بدیل و بی نظیر در گستره کشور که هر یک به تنهایی نمادی از هنر و معماری و نیز تاریخ گویای فرهنگ و تمدن اسلامی می باشند.

          با ملاحظه و عنایت به مطالب مطروحه فوق، قبل از هر چیز لازم است در کنار پیشنهاد نام گزاری هفته جهانی مسجد راهکارهای عملی و طرح های هدفمند جهت تقویت و پشتیبانی از این ایده از طریق کاوشهای علمی و پژوهشی و تحقیقاتی در نظر گرفته شود، تا جنبه کاربردی و اجرایی گرفته و در نهایت پایداری و استمرار داشته باشد.

          مهم ترین گام اولیه در این مسیر بازشناسی و باز آفرینی نقش و کارکرد مساجد در کشور و تبیین جایگاه واقعی آن می باشد. قبل از پرداختن به مقوله جهانی مسجد، ضروری است رویکردی به وضعیت مساجد کشور و سیر تطور آن در ادوار گذشته به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی داشته باشیم؛ زیرا تا جایگاه و شأن مساجد، آن چنان که باید باشد (نه آن گونه که در حال حاضر است) به طور دقیق و کارشناسانه در داخل کشور تبیین و روشن نگردد، امید بستن به کسب موفقیت در این راه بسیار بعید و دور از ذهن و عقل به نظر می رسد.

          به علاوه به دنبال هر پیشنهاد، جهت دستیابی به اهداف عالیه آن، ارایه راهکارهای عملی و پروسه های اجرایی با ملاحظه جمیع شرایط و امکانات و بسترهای موجود لازم می باشد.

          از سوی دیگر امروزه کشورهای اسلامی منتظر اقدام بعدی ما به دنبال این پیشنهاد مبارک هستند، ولی با کمال تأسف تا کنون نتوانسته ایم این انتظار به حق را بر آورده سازیم. شاید مهم ترین دلیل آن عدم وجودسیاسیت مستقل، مدون، جامع الاطراف و در برگیرنده تمامی مسایل مبتلا به مساجد در داخل کشور بوده است، آری تا در داخل کشور نتوانیم در خصوص مسجد به اتفاق نظر برسیم و تمامی شرایط و ابزار لازم جهت اعتلاء جایگاه مساجد را فراهم سازیم، نقصان و کاستی ها را چه در حوزه سخت افزاری مساجد و چه در حوزه نرم افزاری آن رفع ننماییم و روز به روز به ارتقای سطح کمی و کیفی این پایگاه مقدس نپردازیم، نمی توانیم برای استفاده مناسب از مسجد، الگوسازی نموده، به دیگر کشورها الگو ارایه کنیم.

 

مهم ترین چالش های فرا روی مساجد

          در حال حاضر چالش های زیادی در فرآروی مساجد وجود دارد و همین امر موجب شده است تا مساجد از جایگاه واقعی خود فاصله داشته باشند.

          مهم ترین چالش ها در بحث مدیریت و منابع نیروی انسانی و حوزه نرم افزاری و سخت افزاری و نیز کم و کیف و چگونگی انجام فعالیت ها و اجرای برنامه ها و نیز مشخص نبودن حدود و ثغور فعالان و نهادهای ذیربط امر مسجد و چگونگی دخالت یا عدم دخالت دولت در مساجد می باشد. در این نوشتار به طور مختصر به مهم ترین چالش های موجود پرداخته شود.

 

1 . عدم برنامه ریزی مناسب برای استفاده کامل، مطلوب و بهینه از مساجد

          طبق آمار رسمی موجود، مساجد با دارا بودن زیر بنایی حدود 17 میلیون متر مربع و زمینی حدود 36 میلیون متر مربع که با احتساب قیمت زمین، حداقل سرمایه ای به ارزش تقریبی چهل هزار میلیارد تومان (بر اساس آمار سال 1375) بر آورد می شود و با حدود 70 هزار مسجد یعنی تقریبا برای هر 1000 نفر یک مسجد، بزرگترین و گسترده ترین پایگاه تبلیغی و فرهنگی در سطح کشور می باشد.

          آمایش و نحوه استقرار آن در سراسر کشور به گونه ای است که هر جا جمعیت سکونت و تجمع پیدا کرده اند، این پایگاه نیز در آنجا استقرار یافته است. با وجود این متأسفانه در حال حاضر تنها کمتر از 50% از این مراکز دینی به طور نسبی استفاده می شود. حدود نیمی از این مساجد به صورت نیمه فعال و یا بدون فعالیت هستند و اگر فعالیتی هم در آنها انجام می پذیرد، در مواقع خاص و در مناسبت های مذهبی می باشد، در صورتی که بر اساس آموزه های دینی، مساجد باید در پنج نوبت جهت بر پایی نماز مهیا گردد.

          دلایل و عوامل مختلفی در عدم استفاده مطلوب از مساجد دخیل می باشند که هر یک نیاز به کاوش و بررسی مستقل و جداگانه دارد و در این مقال نیز فرصت پرداختن عمیق تر و دقیق تر آن وجود ندارد.

 

2 . فقدان استراتژی مصوب در مورد چگونگی حضور و دخالت دولت در مساجد

          در ارتباط با چگونگی حضور یا عدم حضور دولت در مساجد دو نظریه کاملاً متفاوت وجود دارد:

          1 . عده ای معتقد بر عدم دخالت دولت در امر مسجد می باشند و این حضور را زمینه روگردانی و کاهش استقبال مردم در مدیریت و مشارکت فعال در مساجد می دانند.

          دلایلی را که این گروه برای صحت و تأیید نظرات خویش می آورند، به طور خلاصه می توان چنین برشمرد:

          مسجد یک نهاد مدنی و غیر دولتی است و غالب مساجد کشور از صدر اسلام تا کنون توسط توسط مردم با شکل دهی کمک های نقدی و جنسی و جاری ساختن سنت حسنه وقف بنا شده است.

          به علاوه در ادوار گذشته، این همه مساجد در نهایت زیبایی و ظرافت ساخت شده است. مردم تمامی ذوق و سلیقه های خود را در مساجد به کار برده اند و دولت ها نقشی در ایجاد یا کمک به آن نداشته اند و این ناشی از اهمیت و جایگاهی بود که مسجد در بین مردم دارا بود. (اگر چه مساجدی که در قالب مساجد سلطانیه یا ارگ و... مشهور بوده اند و توسط دولت ها ساخته شده اند و شاهان خواستند از طریق ساخت مساجد وانمود به تدین و دینداری و استفاده از احساسات عام مردم نمایند).

          وقتی مردم خودشان هزینه ساخت و نگهداشت مساجد را می پردازند تمایلی ندارند که در زمان بهره برداری، نهادهای دولتی و ... در مدیریت و اداره آن و چگونگی انتخاب ائمه جماعات و فعالیت و اجرای برنامه هایش دخالت نماید، زیرا دخالت دولت موجب کم میلی و عدم رغبت در ساخت و تجهیز مساجد می شود.

          2 . عده ای که موافق حضور دولت هستند، اعتقاد دارند مساجد با توجّه به گستردگی و وسعتی که در سطح کشور دارند، با توجّه به شرایط معیشتی و وضع اقتصادی موجود، در توان مردم نیست که بتوانند این حجم عظیم را ساخت و تجهیز و بازسازی نمایند؛ به همین خاطر ضروری است دولت به کمک مساجد بشتابد.

          به اعتقاد این گروه، مردمی اداره شدن مساجد، یعنی همه چیز مساجد یله و رها باشد، که در آن صورت، دولت نباید هیچ گونه کمکی به این پایگاه های معنویت و انسان سازی بنماید.

          به نظر می رسد این دیدگاه اخیر نگرشی درست و عمیق به مقوله مسجد نیست. مگر دفاع مقدس ما مردمی نبود، آیا دولت نقشی در آن نداشت؟ مگر کشاورزی ما که مورد حمایت دولت است، مردمی نیست؟

          همین دیدگاه سبب شده تا برخی شرکت های دولتی با مساجد، معامله تجارتی کرده و پول آب و برق آن را هم به قیمت تجاری محاسبه کنند. شاید جمع آوری کمک های نقدی روزانه در مساجد، آنها را به یاد تجارتخانه انداخته است؟!؟!

          با عنایت به دو نظریه فوق، آن چه که در این میان بیش از همه لازم و ضروری به نظر می رسد، تعیین حدود و ثغور دخالت دولت در مساجد است. دولت نباید در حوزه مدیریت مسجد وارد شود و مدیریت و اداره مسجد باید به عهده خود مردم و از طریق مدیریت نمایندگان آنها که در هیئت امنای مسجد، تجلّی پیدا می کنند، باشد.

          دولت باید از طریق پشتیبانی غیر مستقیم در این حوزه وارد شود؛ دولت به جای کمک مستقیم که بحث دخالت را تداعی می کند، می تواند از طریق تقبّل بعضی از هزینه های جاری مسجد، به طور غیر مستقیم، کمک و پشتیبانی لازم را از مساجد به عمل آورد، مثلاً در خصوص دریافت پول آب، برق، گاز و ... با پرداخت وجه به شرکت های خدماتی مورد نظر، امکان فراغ بیشتر برای پرداختن به دیگر امور مسجد توسط هیئت امنا و مدیران آن را فراهم سازد یا طی یک بخشنامه رسمی با بخشودگی کامل، این معضل را حل کند یا از طریق شهرداری ها که بخشی از بودجه آنها توسط دولت تأمین می گردد، مساجد را همانند مکان های دیگر عمومی مثل بوستان ها، فرهنگسراها، ترمینالها و ... در نظر گرفته، با گماردن افرادی خدماتی نسبت به نظافت و بهداشت آنها حداقل برای مساجد خیلی فعال همت گمارد.

          با توجّه به این که یکی از معضلات کنونی مساجد، عدم رسیدگی جدی به بهداشت و نظافت آن می باشد، این اقدام می تواند گامی مهم در راستای افزایش انگیزه حضور اقشار جامعه در مساجد باشد.

          از دیگر زمینه های دخالت غیر مستقیم دولت، ساماندهی و تفکیک وظایف نهادها و دستگاه های درگیر در امر مساجد می باشد که از این راه ها می توان ضمن تعیین کانال مشخص کمک های بلاعوض، از تعدد ورودی ها به مساجد جلوگیری به عمل آورد.

          از وظایف مسلّم دولت است که اعتبارهایی خاص جهت برنامه های زیربنایی و ساخت و ساز آموزش نیروی انسانی و امکانات و تسهیلات لازم برای شهروندان متدین و دین باور فراهم آورد؛ این امر و نیز چگونگی انجام این امر نیاز به ساز و کار مناسب و مدون شده دارد که فرصت پرداختن به آن در این بحث نیست.

 

          تذکّر این نکته لازم است که نوع کمک به مساجد باید از طریق نمایندگان واقعی مسجد باشد، به طوری که شائبه دولتی بودن را در اذهان به وجود نیاورد.

 

3 . تعدد مراکز دخیل در امر مسجد

          وجود بیش از ده نهاد و سازمان دینی که به صورت پراکنده و منفک از هم و بدون هیچ هماهنگی در امر مسجد فعال می باشند و این سازمانها متأسفانه بدون داشتن منابع مالی غنی و نیز پشتوانه های پژوهشی و تحقیقی کاملاً علمی و شیوه های اجرایی کارآمد که قدرت جذب جوانان و نوجوانان را در حد انتظار داشته باشند، موجب شده است که نه تنها قدمهایی اساسی و مثبت در جهت ارتقاء جایگاه مسجد برداشته نشود، بلکه کاملاً با تداخل برنامه های غیر هماهنگ و تشابه فعالیتها، اسباب دل زدگی مردم را به وجود آورده اند.

 

4 . عدم ساماندهی مناسب منابع نیروی انسانی مساجد

          امام جماعت به عنوان نفر اول مسجد، از جایگاه ویژه ای برخوردار است و حضور او موجب روشنایی محفل مسجد و گرما بخشیدن به حضور دیگر اقشار جامعه می شود.

          متأسفانه در حال حاضر بیش از نیمی از مساجد کشور، فاقد امام جماعت می باشند. این معضل موجب شده است که با عدم حضور یک نفر روحانی، مسجد کم رونق و از جمعیت خالی شود؛ زیرا یکی از مهم ترین دلایل حضور مردم در مسجد، اقامه نماز جماعت می باشد. وقتی امامی نیست، جماعتی نیز نخواهد بود، تا مردم به وی اقتدا کنند!

          عدم توزیع و آمایش صحیح ائمه جماعات از دیگر معضلات در این زمینه می باشد. در یک مسجد، امام جماعت با تعداد حداکثر 5 تا 10 نفر نماز اقامه می کند، در حالی که در محله های پر جمعیت دیگر در صورت حضور آن امام جماعت در آن جا تعداد مأمومین، بر 100 نفر نیز بالغ خواهد شد.[1]

         مهم ترین بحث در ساماندهی منابع نیروی انسانی توجّه به وضعیت شغلی و معیشتی نیروی انسانی مساجد بویژه ائمه جماعات و خادمان مساجد، به خصوص وضعیت بیمه آنان است زیرا نسبت به دیگر افراد، در مسجد، حضور بیشتری دارند.

          نبود شرح وظایف مشخص و تعیین حدود و مسئولیت منابع انسانی از دیگر مسایل و مشکلات در این زمینه می باشد.

          یکی دیگر از موضوعات ساماندهی مساجد، توجّه جدّی به بحث آموزش نیروهای انسانی؛ ائمه جماعات، خادمان، مدیران، و هیئت امنا می باشد. در این راستا باید ضمن به روز کردن اطلاعات و دانش این افراد، زمنیه بهره وری و استفاده مطلوب تر از آنان را در سطح مساجد فراهم نماییم.

          بحث ساماندهی منابع نیروی انسانی از مهم ترین مباحثی است که ضروری است مورد عنایت جدی قرار گیرد. هدف ساماندهی، نظم بخشیدن به امور و استفاده مطلوب از امکانات موجود با نظارت مستمر و دائم به نحوه عملکرد و وظایف می باشد. عدم ساماندهی موجب تشتت در آرا و تصمیم گیری نادرست درخصوص فعالیت های مسجد و استقرار نامناسب نیروها در جایگاه های اصلی می باشد.

          با ساماندهی مساجد می توانیم استفاده لازم رااز نیروهای مسجدی ببریم. با ترغیب و تشویق، زمینه لازم را فراهم نماییم تا این عزیزان با تلاش مضاعف و دلگرمی بیشتر، امور محوله را به نحو احسن به انجام رسانند. مهم ترین منابع نیروی انسانی در مساجد که به ترتیب اولویت باید ساماندهی شوند عبارتند از:

          الف) امامان جماعت مسجد: شکل دهی به وضعیت شغلی و معیشتی، بیمه، ارتقای سطح آگاهی ها از طریق آموزش مستقیم و غیر مستقیم و... .

          ب) خادمان مسجد: نحوه استقرار آنان در مساجد، بیمه، حق الزحمه، آموزش، بهداشت، کارت سلامتی و...  .

          ج) هیئت امنای مسجد: نحوه انتخاب، مدت مسئولیت، وظایف و... .

          د) مدیریت مسجد: چگونگی انتخاب، حدود و توانایی انجام کارها، تعیین جایگاه آن در مسجد و... .

          ه: ساماندهی رابطین فعّال فرهنگی مساجد.

          مهم ترین کارهایی که می توان در ساماندهی مساجد انجام داد، به قرار زیر می باشند:

          1 . ساماندهی ائمه جماعات مسجد.

          الف: با عنایت به آن که وظیفه امام جماعت، تنها اقامه نماز جماعت نیست، بلکه رسیدگی به امور نمازگزاران، برگزاری جلسات، کلاسهای آموزشی و دیگر امور مربوط به مساجد نیز می باشد، مشکل روحانیونی که به دلیل کهولت سن و ناراحتی، قادر به انجام وظیفه سنگین هدایت مسجد نیستند، را با گماردن یک طلبه جوان در کنار ایشان که کارهای فرهنگی و برنامه ریزی و ... را انجام دهد، می توان حل نمود.

          ب: برنامه ریزی جهت انتخاب امام جماعت برای کلیه مساجد غیر فعال یا نیمه فعال کشور.

          2 . به کارگیری خادمان تمام وقت برای کلیه مساجد فعال و تأمین حداقل هزینه های زندگی این عزیزان و جذب خادمان افتخاری برای خدمت گزاری در مساجد؛ سعی گردد خادمانی به کار گرفته شوند که از حسن برخورد و معاشرت نیکو با مراجعان به ویژه جوانان و نوجوانان برخوردار باشند.

          استفاده از افراد پیر و عصبی از مشکلاتی است که بعضی از مساجد با آنان مواجه می باشند. در صورت تهیه ساز و کار مناسب در زمینه معیشت خادمان، جوانان علاقمند زیادی وجود دارند که می توان آنها را جهت این امر جذب نمود.

          3 . تعیین شرح وظایف یکسان برای کلیه نیروهای فعال مساجد همچون هیئت امنا، مدیر، خادمان و... در کشور.

          این امر ضمن تقسیم نمودن کارها، موجب خواهد شد حدود و شرح دقیق وظایف هر یک به روشنی تعیین که با عمل نمودن به آن، بهره وری و راندمان کار افزایش یابد.

          4 . تعیین مدیر مسجد که وظیفه اجرایی کلیّه امور مسجد را به عهده داشته، در کنار هیئت امنا و امام جماعت مسجد که نقش مشورتی و راهگشایی دارند، و تبیین جایگاه آن
لازم و ضروری است.

          5 . اتخاذ ساز و کار مناسب جهت چگونگی انتخاب و نوع مسئولیت و نحوه فعالیت هیئت امنای مساجد کشور.

          انجام این مهم می تواند بخشی از خلا موجود را که هیئت امنا مسجد با آن درگیر می باشند، را رفع نماید.

5 . عدم اجرای برنامه های تبلیغی و فرهنگی مناسب و عدم فرهنگ سازی و اطلاع رسانی صحیح در مورد مساجد

          یکی از افتخارات مسلمانان در ادوار گذشته، توجّه جدی به ساخت، تعمیر، مرمّت و تجهیز و زیبایی و ظرافت مساجد بوده است. این امر بدون هیچ تحکّم و اجبار، بلکه با عشق و علاقه از روی اعتقادات و آموزه های دینی صورت می گرفته است.

          امروزه متأسفانه علی رغم کمک های فراوان مردمی و مشارکت آنان در انجام این مهم، باز آن چنان که انتظار می رود و شایسته و بایسته است توجّه و اهتمام جدی به مساجد صورت نمی گیرد.

          اگر زمینه سازی لازم در افکار و اذهان جامعه، به ویژه برای قشر متمولین و خیّرین صورت پذیرد و کمک مستمر و دایمی به مساجد چه قبل از ساخت و چه بعد از ساخت و در اجرای برنامه ها و فعالیت های روزانه نهادینه شود و ثواب و اجر و پاداشی که در این خصوص از سوی خدای متعالی در نظر گرفته شده برای آبادکنندگان مساجد تببین شود، البته با استناد به آیات و روایات به خصوص آیه شریفه «اِنَّما یَعْمُر مَساجِدَ اللّهِ ....» شاهد افزایش کمکهای مردمی خواهیم بود.

 

6 . اجرای نامناسب و غیرکاربردی پروژه های تحقیقاتی و پژوهشی

          هر چند اعتباراتی که در زمینه مطالعات و پژوهشها در راستای اعتلای مساجد در نظر گرفته شده، بسیار اندک و جزیی می باشد، ولی استفاده از همین مبالغ اندک پژوهشی نیز به صورت مناسب و اصولی نمی باشد و این امر موجب شده است تا ده ها پروژه انجام شده در سطح کشور به دلیل عدم جوابگویی به مطالبات و نیازهای واقعی، در کنج
قفسه ها و اتاقهای بایگانی، خاک اندود شود.

          مهم ترین دلایل در این خصوص عبارتند از:

          1 . عدم استفاده از محققان و کارشناسان برجسته در حوزه دین.

          2 . عدم استفاده از پژوهشگران و مصاحبه گران کار آمد و کاردان که حداقل صلاحیت ها و تجارب لازم را در این زمینه داشته باشند، و استفاده از دانشجویان و افراد کم اطلاع به جهت کاهش هزینه در اجرای پروژه و افزایش در آمد حاصله.

          3 . نفوذ انگیزه های مادی در طراحی و اجرای پروژه های کلان.

          4 . عدم تعمق بخشی و عمیق نگری به پژوهشها و تحقیقات اجرایی در حوزه دین.

          5 . غالب بودن نگاه سطحی و آنی در هر چه سریعتر تمام کردن پروژه ها برای دستیابی به منابع مالی قرار دادها.

          6 . عدم برخورداری از نگاه آسیب شناسانه در برخورد با معضلات و مشکلات موجود.

          7 . غیر علمی و کاربردی بودن غالب پروژه های انجام شده.

7 . عدم استفاده از تجهیزات فرهنگی، هنری، رایانه ای و نرم افزاری روز

          با وجود گسترش روزافزون تکنولوژی اطلاعات در جامعه جهانی و بسط و گسترش این پدیده، ما نتوانسته ایم یکی از کارکردهای مهم مساجد را از گذشته های دور که اطلاع رسانی بوده است،[2] بازسازی و بازیابی کنیم.

         ایجاد سازگاری مناسب جهت احیای این کارکرد مهم می تواند زمینه ساز اطلاع سانی دقیق از برنامه ها و فعالیت های دینی در ارتباط و تعامل بین مساجد کشور باشد.

          اگرچه درحال حاضر طرح تجهیز هزار مسجد از مساجد کشور به رایانه و اینترنت، در حال انجام است، ولی با توجّه به گستردگی مساجد تسریع و بسط طرح های مشابه و حتی کامل تر از آن لازم می باشد.

          با توجّه به این که یکی از وظایف مساجد، تبلیغ و اطلاع رسانی امور دینی می باشد، استفاده از تجهیزات نوین و فن آوری روز جهت کاربردی کردن این مهم ضروری به نظر می رسد.

 

8 . عدم تقویت و غنی سازی کتابخانه های مساجد کشور

یکی از راه های جذب اقشار تحصیل کرده و با سواد جامعه به سمت مساجد، غنی سازی کتابخانه های مساجد با کتب تازه نشر یافته و متنوع می باشد.

          تنوّع در انتخاب کتاب، زمینه ساز جذب افراد با تنوع آرا و نظرات می شود. متأسفانه در حال حاضر تنها زیر 5 درصد از مساجد کشور، دارای کتابخانه می باشند و حدود 95 درصد مساجد فاقد آن می باشند و همین تعداد اندک 5 درصد نیز از داشتن کتابهای جدید و متنّوع خالی می باشند.

          اکثر کتاب های موجود در مساجد، قدیمی، مستعمل و پاره و غیر جذّاب و غیرجوان پسند هستند، در حالی که اگر به صدر اسلام توجّه نماییم، درمی یابیم که کتابخانه ها، ابتدا در مسجد شکل یافت و اولین کتابی که به کتابخانه مساجد وارد شد، قرآن کریم بوده است.

          تهیّه جزوات کنکور دانشگاهی که از تنوع خاصی نیز برخوردار است، موجب حضور جوانان داوطلب کنکور و دبیرستانی می شود که در واقع این کتابخانهّ نقش ارتباطی بین جامعه و مسجد را ایفا خواهد نمود.

 

9 . نبود امکانات مناسب فرهنگی، رفاهی، تأسیساتی و...

          از تعداد قریب به هفتاد هزار مسجد کشور تنها تعداد اندکی و تقریبا 3% دارای امکانات فوق می باشند. اکثریت قریب به اتفاق مساجد تنها دارای یک شبستان کوچک و سیستم نظافت و آبدارخانه می باشند.

          اگر نگاهی به آمار مراجعان به مساجدی که دارای امکانات فرهنگی، کتابخانه، سالن مطالعه، کانون فرهنگی و پارکینگ و سالن جلسات و کلاسهای آموزشی و ... و دیگر مساجدی که فاقد آن باشند بیاندازیم، در خواهیم یافت که به طور قطع و یقین، مساجد فاقد امکانات، از استقبال کمتری برخوردار می باشند و به همین دلیل شایسته
است در طراحی جدید برای ساخت مساجد، امکانات جنبی مد نظر قرار گیرد.

 

10 . ساخت مراکز متعدد فرهنگی هنری به جای تقویت و گسترش فضای فرهنگی و هنری مساجد

          اگر نگاهی به عملکرد مسجد در صدر اسلام بیاندازیم، درمی بابیم که پیامبر گرامی اسلامی«صلی الله علیه و آله»، مسجد را محور بسیاری از کارهای تبلیغی، فرهنگی، آموزشی، قضایی و... قرار داده بود. این اقدام به دلیل بیان اهمیت و نشان دادن جایگاه مسجد در بین مسلمانان بوده است. پیامبر«صلی الله علیه و آله»، مسجد را تنها به عنوان پدیده جغرافیایی و مکانی نمی نگریست، بلکه اندیشه ای بسیار فراتر و بالاتر به آن داشت.

          در حال حاضر توسط نهادها و دستگاه های اجرایی، مراکز متعددی از پایگاه های فرهنگی و دینی در سطح کشور راه اندازی شده است که توجّه بسیاری از جوانان را به خود جلب نموده است. نمونه بارز آن فرهنگسراها، مجتمع های فرهنگی و هنری و... است.

          این مراکز به جای آن که در حواشی و فضای جنبی مساجد خلاصه شوند و وابسته به آن باشند یا در دل مساجد تعبیه و ساخته شوند، مساجد در داخل این اماکن، تعبیه و استقرار یافته است. بدین جهت این مراکز را رقیبی برای مسجد نموده است!!!

          این مراکز با توجّه به امکانات و اعتبارات و نیروهای انسانی آموزش دیده ای که دارند به راحتی جای مساجد را گرفته اند.

          در گذشته مراکز فرهنگی و آموزشی مثل کتابخانه، مدرسه، مکتب خانه، دانشگاه و... اول در مسجد شکل گرفته و ساماندهی می شد. به محض این که مسجد بنا به دلایلی چون افزایش جمعیت و بیشتر شدن متقاضیان گنجایش آن را نیافت، در کنار مسجد به طور مستقل این مراکز فرهنگی و آموزشی ایجاد شد. در واقع مسجد پیش قراول و پیشتاز در تأسیس و راه اندازی مراکز فرهنگی و هنری جدید بوده است و تمامی این مراکز مکمّل و اجزا و عناصر وابسته به مسجد محسوب می شدند، نه این که مثل مراکز فرهنگی فعلی، مساجد وابسته به آن باشد.

 

11 . عدم استفاده از ابزار و زبان هنر در برنامه های اجرایی

          اگر نگاهی به سیر تطور و شکل گیری مساجد بیاندازیم، مشاهده خواهیم کرد، هنر با مسجد توأم و عجین بوده است.

          بسیاری از قالب های هنری همچون خط، خوشنویسی، تذهیب، نقاشی، معماری و... در مسجد شکل و نمو یافته است و مهم ترین آثار هنری ادوار گذشته که بیانگر تاریخ و تمدن و فرهنگ اقوام و ملل گذشته است، در مسجد به وجود آمده است.

          استفاده از هنر باعث لطیف تر و جذاب تر شدن آموزه های دینی خواهد شد و عمق بخشی به مبانی دینی و اعتقادی از طریق هنر امکان پذیر می باشد.

          علی رغم اذعان و اعتقاد به این مهم در حال حاضر کمتر از مقوله هنر در برنامه ها و فعالیت های تدارک دیده شده، برای مساجد استفاده می شود و یکی از عوامل گریز از فعالیت ها و برنامه های مساجد را در بین قشر جوان و نوجوان، عدم استفاده از فن هنر، چه در خطابه و وعظ، طراحی، نقاشی، خوشنویسی و .... می توان دانست.

          به فرمایش مقام معظم رهبری: «هیچ تفکری در تاریخ ثبت نخواهد شد مگر آن که با هنر آمیخته شود».

          بر این اساس تنها راه پایانی آموزه های دینی و تعمیق افکار و اندیشه های معرفتی، در هم آمیختن آن با فعالیت های هنری می باشد.

 

12 . عدم وجود یک مرکز قوی پژوهشی و تحقیقاتی ویژه مساجد

          بزرگترین و گسترده ترین پایگاه فرهنگی و دینی در گستره کشور اسلامی ما مساجد می باشند و هر روزه شاهد برگزاری هزاران همایش معنوی و روحانی با حضور نماز گزاران در این اماکن مقدس می باشیم.

از طرف دیگر بستر و زیر بنای انجام فعالیت های دینی و تبلیغی نیز همین مساجد می باشند. حضور میلیون ها نفر از اقشار جامعه جهت اعمال عبادی، سیاسی و... که دارای آرا و افکار و اندیشه های متفاوت و متنوع می باشند (ولی در کلمه توحید و یگانگی خداوند اشتراک نظر دارند)، چنین اقتضا می کند که یک مرکز غنی و قوی از اندیشمندان و فرهیختگان و پژوهشگران گرد هم آیند تا ضمن ملحوظ داشتن آرا و افکار مختلف
و توجّه به اقشار مختلف صنفی و شغلی و نیز در نظر گرفتن تحصیلات و... برنامه های هدفمند و فراگیر و جامع الاطراف برای مساجد طراحی و برنامه ریزی نمایند.

          این پژوهشکده وظیفه تولید، ارزیابی فعالیت ها و ارایه راه کارهای عملی و اجرایی جهت هر چه با شکوه تر کردن برنامه های مساجد را بر عهده خواهد داشت.

 

13 . عدم وجود گروه کارشناسی قوی و کاردان جهت بازآفرینی نقش ها و کارکردهای مساجد و به روز کردن آن

          همچنان که ذکر شد، مسجد در ادوار گذشته به خصوص عصر حضرت رسول اکرم«صلی الله علیه و آله» علی رغم عدم گستردگی دانش و تکنولوژی و عدم پیوستگی ارتباطات و محدود بودن رفت و آمدهای بین المللی به دلیل نبود وسایل نقلیه ماشینی و استفاده از حیوانات، دامنه فعالیت و کارکرد و نقشی که داشته، بسیار فراگیرتر و بیشتر از عصر حاضر بوده است. (کارکردهای عبادی، تبلیغی، فرهنگی و هنری، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی، ارزشی، تربیتی، علمی، آموزشی، گفتمان و مشاوره، قضایی، بهداشتی، درمانی، نظامی، حکومتی و...).

          با مطالعه در سیر نقش آفرینی مسجد در گذشته روشن می شود، در هر دوره ای که به مساجد توجّه و عنایت ویژه ای شده، نقش ها و کارکردهای آن ضمن به روز شدن ارتقا یافته و هر دوره ای که توجّه کمتری به آن صورت گرفته است، شاهد کاهش نقش ها بوده ایم.

          در حال حاضر با وجود هم سویی اعتقادات دینی عامه مردم با نظام و نیز گستردگی و پیشرفت روز افزون در تمام زمینه های حیات بشری در بسیاری از این کارکردها از توان مساجد استفاده نمی شود.

          بنا براین، بسیار ضروری است که گروهی از کارشناسان قوی و مجرب جهت بازشناسی و بازآفرینی کارکردهای مساجد و به روز کردن آنها اقدام نمایند.

          اگر ما بتوانیم دوباره بسیاری از این کارکردها را در مساجد احیا کنیم می توانیم شاهد افزایش روز افزون و گسترده توجّه اقشار جامعه به مساجد و فراگیرتر شدن برنامه های مساجد در کشور خود باشیم.

 

14 . نبود اطلاعات جامع از وضعیت مساجد کشور

          یکی از لوازم ضروری در برنامه ریزی زیربنایی و اصولی جهت شناخت دقیق وضعیت نیروی انسانی و امکانات مساجد کشور، داشتن اطلاعات جامع و کامل از آن می باشد.

          از این رو باید ضمن تهیه شناسنامه کامل از کل مساجد کشور، تمامی محورهایی را که در هر برنامه ریزی در اولویت قرار دارد، شناسایی کنیم. قبل از انجام هر نیازسنجی، باید به امکان سنجی پرداخت. آن گاه در صورت کمی و کاستی در امکانات موجود، بر اساس نیازهای ضروری به تهیه امکانات و طرح ها پرداخت.

          تشکیل بانک اطلاعات مساجد، این امکان را به ما می دهد تا امکان سنجی دقیقی از مساجد کشور داشته باشیم.

          اگر اطلاعات جامعی از پراکندگی مساجد در تمامی شهرها و روستاهای کشور وجود داشت، امروز ما شاهد عدم استقرار حتی یک مسجد در منطقه وسیعی در شهرهای بزرگ مثل تهران و... و در یک منطقه دیگر مسجد به تعداد بیشتر از نیاز نبودیم.

          شناسایی، جمع آوری و تنظیم آمار دقیق و اطلاعات مربوط به مساجد موجب خواهد شد ضمن بهره گیری از تکنولوژی و ابزار نوین روز جهت برنامه ریزی فعالیت های هدفمند، بسترهای لازم را جهت توسعه و بسط مساجد فراهم آوریم.

          ضروری ترین و بدیهی ترین کار در این ارتباط، جمع آوری و پردازش داده های مربوط به وضعیت کنونی مساجد کشور می باشد. متأسفانه در حال حاضر به دلیل فقدان چنین بانکی، تصمیم گیری و برنامه ریزی با هدف استفاده بهینه از امکانات مربوطه در مساجد در تمامی حوزه های فرهنگی و هنری، تبلیغی، مذهبی، هنری، اجتماعی و... دچارمشکل شده است واین امر موجب کاهش بهره گیری از این مکان مقدس شده است.

 

15 . عدم تشکیل و راه اندازی یک نهاد مدنی کار آمد و فراگیر از نیروهای مساجد

          می دانیم که مسجد یک نهاد غیر دولتی است و توسط مردم مدیریت و اداره می شود. با این وجود، نهاد مساجد به این گستردگی، فاقد انسجام و تشکل خاصِ مرکزی
جهت سازماندهی و ساماندهی مساجد می باشد تا از طریق آن نظم و انضباط بر فعالیت ها و برنامه های مساجد سراسر کشور حاکم شود.

          با کمال تأسف امروز ما شاهد پراکندگی و تشتت آرا و عدم انسجام در اجرای برنامه های متنوع مساجد می باشیم.

          تأسیس نهاد مرکزی مساجد می تواند کانال ورودی دیگر نهادهای ذیربط دولتی و غیر دولتی بوده و از طریق این تشکل، ارتباط لازم صورت پذیرد. در صورت راه اندازی و تشکیل نهاد مرکزی مردمی مساجد انتظار می رود که کارها از نظم و عمق نگری بیشتری برخوردار گردد. حضرت علی«علیه السلام» می فرماید:

          «اُوصیکُما وَ جَمیعَ ولَدی بِتَقْوَی اللّهِ وَ نَظْمِ اَمْرِکُمْ...».[3]

         می بینیم که حضرت در کنار توصیه به تقوی الهی که پیش درآمد و از ضروریات کار افراد مسجد می باشد، نظم بخشیدن به امور را سفارش می کند.

 

16 . عدم تغذیه فکری منابع نیروی انسانی

          یکی از چالش های جدی که مساجد با آن مواجه می باشند، عدم توجّه جدی و نپرداختن به مقوله تغذیه و تقویت فکری نیروهای انسانی مساجد می باشد.

          این کم توجهی موجب شده است تا بسیاری از ائمه جماعات مساجد که در درجه اول منابع نیروی انسانی مساجد محسوب می شوند، کاملاً در جریان مسایل روز جامعه نبوده و اطلاعات و اخبار و دانش ایشان بروز نباشد. همین مشکل در خصوص دیگر نیروهای انسانی مساجد نیز کاملاً مشهود است.

          به هر میزان ارتقای سطح آگاهی های منابع انسانی مساجد را فراهم نماییم، مساجد از توان پاسخگویی بالاتری نسبت به سؤالات مطروحه اقشار مختلف جامعه به خصوص نسل جوان برخوردار خواهند بود. این امر زمینه ساز حضور گسترده تر و استقبال بیشتر جامعه به سمت مساجد خواهد شد.

          مهم ترین جنبه های آموزشی جهت منابع نیروی انسانی مساجد که مورد نیاز و لازم می باشد را می توان در موارد مشروحه ذیل بر شمرد:

 

1 . ائمه جماعات:

          الف) غیر مستقیم: ارسال جزوات آموزشی، دروس حوزوی، گزیده اخبار و رویدادهای سیاسی روز همراه با تحلیل و تجزیه جامع، مجلات تخصصی فرهنگی دینی، و... کتاب های مؤثر و مفید تازه نشر یافته، آموزش روش های علمی استنباط احکام و فقه، متون و کتاب های روانشناسی و رفتارشناسی و تربیتی.

          ب) مستقیم: برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت و بلندمدت تخصصی با حضور اساتید و مدرسان مجرب حوزه و دانشگاه.

2 . هیئت امنا:

          ارسال جزوات و متون آموزشی و تخصصی ویژه هیئت امنا با هدف جهت دهی و ارایه راه کارهای عملی و برنامه های نوین قابل اجرا با هدف بهبودبخشی مناسبات و تعاملات موجود در بین آنها.

3 . مدیر مسجد:

          الف) آموزش غیر مستقیم: ارسال مجلات و متون و کتاب ویژه مدیریت فرهنگی و تبلیغی و ارایه برنامه ها و راه کارهای جدید قابل بهره برداری و اجرا در مساجد. (سعی گردد جزوه آموزشی بیشتر در مباحث مدیریت و تبلیغ و فرهنگ باشد).

          ب) آموزش مستقیم: برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت و بلندمدت با هدف ارتقای سطح دانش مدیریتی و فرهنگی و تبلیغی با حضور اساتید مجرب و کاردان دانشگاه و حوزه.

4 . خدام:

          با عنایت به این که بیشتر خدام مساجد از سطح سواد پایینی برخوردار می باشند، برگزاری آموزش های حضوری و عملی به ویژه در زمینه بهداشت، برگزاری کلاس های اخلاق، رفتارشناسی و تربیتی از سوی مدرسان روانشناسی و اخلاق ضروری است، زیرا خادمان نسبت به همه نیروهای انسانی مساجد، بیشترین حضور را در مساجد دارند و به همین لحاظ بیشترین تماس با مردم از سوی آنها انجام می گیرد. به همین دلیل برگزاری کلاس مردم داری و برخورد صحیح و جذاب با جوانان و نوجوانان لازم به نظر می رسد.

          بر طبق یافته ها و تحقیقات به عمل آمده در خصوص علّت عدم استقبال نوجوانان از مساجد، در صدی از این رویگردانی به برخورد نامناسب خدام بر می گردد، به همین جهت لازم است با آموزش های ویژه و کاربردی این معضل نیز رفع گردد.

 

پی نوشت ها: